Алив нийгмийн оюун санааны хүрээ гэж чухал юм байх. Энэ хүрээг өргөн утгаараа урлаг, утга зохиол, сэтгүүлзүй тэргүүтэн залж, чиглүүлж, үүрч дүүрч явах эрхэм үүрэгтэй билээ. Өмнөх 300-аад жил Манжийн дарлалд буюу шууд соёлын нөлөөнд, үргэлжлүүлээд 70 гаруй жил хойд хөрш Оросын соёл, ахуйн нөлөөнд хөгжиж ирсэн Монгол улс ерэн онтой зэрэгцэн ардчилсан нийгмийн тогтолцоонд шилжсэн. Ахуй, нөхцөл байдал энэ хугацаанд ихээхэн өнгө хувьсаж, өргөжин тэлж буйг хэлээд яалтай. Харин оюун санааны түвшинд хаахна яваа бол? Магад бидний тэр бүр өдөр тутамдаа хөндөөд байдаггүй энэ сэдэв ч энэ удаагийн зочин бид хоёрын дунд өрнөлөө.

Утга зохиол судлаач, шүүмжлэгч Г.Батсуурь хэмээх энэ идэр залуу насны эрийн нэр сүүлийн үед нийгмийн оюунлаг хүрээнд эрчтэйгээр орж ирсэн нь түүний хатуу ширүүн шүүмж, магтаал бүхий уран зохиолын шүүмжүүдтэй холбоотой. Угаас цөөн хүн амтайн улмаас бие биеэсээ хэт хамааралтай бидний монголчууд дунд түүн шиг хатуу ширүүн үгээр хайр найргүй шүүмжилчихдэг нь ховор учраас түүний нэр ийн овойж, товойсон ч байж мэдэх. Зөвхөн үүнийх нь төлөө түүнд талархал илэрхийлмээр санагдана. Харин шүүмж, судлал нь хэр зөв, бодитойг мэргэн уншигч болоод цаг хугацаа шүүнэ биз ээ.

Амралтын өдөр, онгоцны буудлаас буув уу, үгүй юу,  ямар ч бэлтгэлгүй шахам түүнтэй уулзлаа. “Б.Лхагвасүрэнгийн садизм” хэмээх айхтар нэртэй, айхтар том шүүмжээс бусдыг нь бараг уншаагүйгээ нуух юун. Сэтгүүлч мэргэжилтэй атлаа тэгтлээ их уншиж, үзээд байдаггүйгээ ч нуумааргүй байна. Зав болоод сонирхол нь байдаггүй гэх үү дээ. Гэхдээ л ярилцлагчаа хэрэг болгон сайтар судалдаг нь бидний мэргэжлийн онцлог. Харин миний мэдэлгүй ярилцлага товлогдсон, өөрөөр хэлбэл цаг давчуу байсан учраас тэгтлээ сайн судалгаагүй зочинтойгоо нүүр туллаа. Өнөөх айхтар нэртэй уншсан ганц шүүмж нь тун ч психилоги чиг баримжаатай, баримт факт баялаг байснаас ярилцаж үзэх хорхой хүрсэн учраас л амралтын өдөр тэгээд ямар ч бэлтгэлгүй харайлгаж очсон хэрэг.

Бичгийн хүн гэсэндээ тэр сайн ярилцагчаас гадна ярих сэдэв маань өргөн хүрээнийх, тодруулбал, амьд амьдралынх учраас бэлтгэлгүй ирсний бэрхшээл үүссэнгүй. Намуухан, нухацтай ярих түүнээс тийм хурц хэллэг, хурц шүүмж гардаг гэхэд итгэмгүй ч юм шиг. Нэг иймэрхүү өнгө аястай эхэлж, өрнөсөн ярилцлага маань нэлээн зэрэг урт, бага зэрэг нуршуу, сунжруу болсон байж магад. Тийм бол өршөөнө биз.

ШҮҮМЖЛЭГЧИД МУУ ЗОХИОЛЧДЫГ ТООЖ ДУУГАРДАГГҮЙ

-Утга зохиол судлаач, шүүмжлэгч хэмээх сонирхолтой фигуртай уулзаж байгаадаа таатай байна. Яагаад гэвэл судлал, шүүмжлэл Монголд бараг байхгүй болчихсон гэхэд хилсдэхгүй, тийм ч учраас манай урлаг, уран сайхны ертөнц дорвитой хөгжихгүй байгаа гэж болохоор. Өөрөө энэ цаг үед утга зохиол судлаач, шүүмжлэгч гэгдэн хамгийн их тодорч байгаа хүн. Энэ нь таны эзэмшсэн мэргэжил үү?

-Миний анхны мэргэжил бол бага ангийн багш, Багшийн сургууль төгссөн. Дараа нь Боловсролын их сургууль, тухайн үеийн УБДС-ийн монгол хэл, уран зохиолын багшийн ангийг дүүргэсэн. Ер нь багаасаа уран зохиолд сонирхолтой байснаас гадна энэ чиглэлийн сайн багш нартай таарсан нь судлал шүүмжлэл рүү орох шалтгаан болсон доо. Эхлээд сайн уншигч байсан, аажмаар санаа бодлоо илэрхийлж, бичиж эхэлсэн.
 

-Багш нар гэвэл, ер нь таниас өөр утга зохиол судлаач, шүүмжлэгч гэвэл та хэнийг онцлох вэ?

-Олон хүнийг нэрлэж болно. Ер нь Монголд судлал, шүүмж байхгүй болчихсон гэж яриад байгаа нь социализмын үеийнхээр бодоод байгаагийнх юм шиг байгаа юм. Тэр үед нэг зохиол гарна, дагаад заавал шүүмж гарах ёстой, нэг үгээр үүрэг даалгавар авч бичдэг байсан. Ерэн он гарч, бүх юм задарснаар байдал мэдээж өөрчлөгдсөн. Бусдаар бол шүүмжлэгчид байгаа, шүүмжээ бичиж, үгээ ч хэлж байгаа.

Социализмын үед цөөхөн ном гардаг байсан бол одоо өдөрт хэдэн зуугаараа зах зээл рүү цутгаж байна. Муу, тааруудуу зохиолчдын тухай шүүмжлэгчид ер нь дуугардаггүй юм ш дээ. Яриад ч хэрэггүй байдаг. Бүүр нэг болохгүй байгаа, муу хэрнээ муугаа мэдэхгүй байгаа нөхдүүдийг муу байна гэдгийг хэлдэг.

Яруу найрагч О.Нямлхагва, шүүмжлэгч нар байхгүй байна гэж хэлээд байгаа хүмүүс бол муу зохиол бичиж байгаа нөхдүүд өөрсдийгөө магтуулах гэж байгаа хэрэг гэж хэлж байсан юм даа. Тийм байж магад.

Боловсролын их сургуульд С.Энхбаяр гэж том шүүмжлэгч байна. Хааяа юм бичнэ. Нэг дуугарахаараа маш том дуугардаг. Их сургуульд Д.Галбаатар багш гэх мэтээр ахмад үеийн шүүмжлэгчид байна. Дараа үе нь бидний үеийн хэдэн залуучууд, бичих юмаа бичээд явж байна. Ер нь жам ёсоороо явж байна даа.

Нэг юм байдаг юм. Уг нь сонгодог зах зээлийн орон бол зохиолчид нь зохиолоо бичдэг, хэвлэлийн газрууд нь түүнийг шалгаруулж аваад, зохиогчийн эрх юм уу эсвэл тодорхой хувийг тохирч худалдаж аваад номын хэвлэлт, борлуулалт, маркетинг гээд бүх зүйлийг хийдэг. Хэвлэлийн газруудад таалагдаж, зарагдах нь өөрөө асар том шалгуур, босго болоод явчихдаг, утга зохиол судлаач, шүүмжлэгчид нь түүнийгээ дагаад явчихдаг жамтай.

Гэтэл манайд эсрэгээрээ, өөрөө ном бичиж, өөрөө мөнгө гаргаж хэвлүүлчихээд өөрөө торонд хийж бариад зардаг. Энэ тохиолдолд сайн ч бай, муу ч бай хамаагүй. Ингэхээр л утгаа алдчихаад байгаа юм. Хуурамч зах зээлтэй гэх юм уу даа. Ер нь Монголд ном зарж амьдрах боломжгүй ч байж магад. Гэхдээ болж байгаа ганц нэг хүмүүс бас байна.

Шагнал гээд бас нэг тэнэг юм байна. Гавьяат болгодог, хөдөлмөрийн баатар, хөдөлмөрийн гавьяаны улаан тугийн одон өгдөг. Улаан туг гэдэг чинь юуны шүтээн билээ. Улаан тугаа авчихаад улаан тугаа мандуулаад явж л байгаа байхгүй юу. Ардчилал, зах зээлд шилжээд 25 жил болж байхад төлөвшсөнгүй. Францчууд зуун жил зарцуулсан гэдэг байх аа. Ардчилалын үнэт зүйл, үзэл санаа оюун санааны ертөнц рүү нэвтэрч ороод, жинхэнэ утгаараа хөгжтлөө их удах юм шиг байна.

Уран зохиол чинь явж явж бизнес шүү дээ. Хүн ер нь ямар нэг юм л арилжиж амьдардаг юм гэсэн. Харри Поттерийг бичсэн Жоана Роулинг гэдэг тэрбумтан эмэгтэй уран зохиолын ертөнцөд том мөнгө босгож болохыг харуулсан гэж баруунд үнэлэгдэж байгаа. Зохиол нь нэг их сайн биш байж болно л доо. Гэхдээ л тийм боломж байгаа байхгүй юу. Манайх болохоор сонгодог утгаараа биш хуурамч байдлаар яваад байна. Тэрийг нь одоо шүүмжлэгч нар юм хэлэхгүй байна, тэгэхгүй байна гэх мэтээр өнгөц дүгнэж байх жишээтэй.

Би хэдэн ширүүхэн шүүмж биччихсэн болохоор тэр үү, надаас өөр шүүмжлэгч байдаггүй юм шиг боддог бололтой юм билээ.

-Хэдэн жил шүүмж бичиж байна?

-Нэг их олон биш дээ. Бичсэн юмнуудаа хэвлүүлдэггүй явж байгаад сүүлийн хэдэн жил сонин хэвлэлд гаргаж, ном гаргасан. Аль болох хүмүүсийн хоронд орохгүйг хичээдэг.

Шүүмжлэгч хүн, ер нь ямар ч хүнд энэ чухал зүйл шүү. Зарим зохиолчид өөрийгөө магтуулах гэнэ, эсвэл хэн нэгнийг муулуулах санаа агуулна. Дээр нь маш их амбицтай. Зөвхөн манай утга зохиолын хүрээнийхэн үү эсвэл бүх хүмүүс тийм их нэр төрд дуртай, амбицтай болчихсон үе үү, бүү мэд дээ. Магад тэр нь өнөөх утгагүй шагнал, одон авахад хэрэгтэй байдаг юм шиг билээ. Төр засгийн бодлоготой холбоотой нэг гажуудал юм уу даа.

Дуучин гэхэд заавал гавьяат авч байж дуучин шиг дуучин болдог. Тэр их сайн дуучин, даанч гавьяат аваагүй ч гэж байх шиг. Энэ ямар хэрэгтэй юм бэ? Америкт гавьяат гэдэг өргөмжлөл, шагнал байдаггүй ш дээ. Цомог нь хэр их борлуулагдаж, байна, хэр олон үзэгч, фенүүдтэй байна гэдгээрээ эрэмбээ тогтоож, тэр нь амьдралынх нь баталгаа болж явдаг. Магад манайд хангалттай зах зээл байдаггүйгээс ядахдаа нэр төртэй болъё гэж боддог юм болов уу. Тийм нэг зовлон бас байж болох л юм, тийм ээ.

-Өөрөө ямар нэг зохиол ч юм уу шүлэг бичиж байв уу?

-Өө тэгээд залуу байхад бичнэ ш дээ. Тэр бол ихэнх залуу хүмүүст байдаг зүйл юм шиг байгаа юм.

-Өөрөө зохиол, бүтээл бичээгүй байж бусдыг шүүмжлэх гэлээ гэсэн бас нэг яриа байдаг. Ер нь утга зохиол судлаач, шүүмжлэгч гэж хэн бэ?

-Шүүмжлэгч нэг өөр, уран бүтээлч бас нэг өөр юм. Хэрэв би бичдэг байснаа шүүмж бичээд унавал, чи өөрөө тийм юм биччихсэн байж хэнийг, юу гэх гээд байгаа юм гэдэг байхгүй юу. Эрх ашгийн зөрчил гарна гэсэн үг.

Ер нь гэхдээ манай шүүмжийн ихэнх том гегантууд яруу найргаар дамжсан байдаг юм. Жишээлбэл, Х.Сампилдэндэв гээд 20-р зууны хамгийн том шүүмжлэгч шүлэг бичдэг байсан. Шүлэг нь хачин инээдтэй юм байдаг байхгүй юу. Мөнх гээд шүүмжлэгч байсан, бас шүлэг бичиж байсан. Тэр нь бас л хөгийн юм. Дараа нь бүгд шүүмж рүү орсон. Бүх том зохиолчид, Сэнгийн Эрдэнэ гуай эхлээд шүлэг бичдэг байсан. Сүүлдээ өгүүллэг рүү орсон.

Шүлэг, найрагт үгийн шид, үгийн уран утга хамгийн ихээр илэрч гардаг учраас хүний сэтгэлд хамгийн ойрхон байдаг байна л даа. Залдаа нэг бүсгүйд дурлаад шүлэг бичдэг нь тийм учиртай. Жаахан төлөвшөөд зарим нь шүүмж, зарим нь үргэлжилсэн үг, цаашилбал роман руу ороод явчихдаг.

Шүүмжлэгч Ч.Билэгсайхан, Д.Галбаатар багшийн номны өмнөх үгэн дээр бичсэн байдаг юм, манай Д.Галбаатарт авах нэг чанар байдаг нь өөрөө уран бүтээл хийдэггүй ээ гэж. Энэ их сайн чанар гэж үздэг.

-Тэгвэл таны бодлоор шүүмжлэгч хүн ямар үндсэн чанартай байх ёстой вэ?

-Зоригтой байх ёстой гэж ихэнх нь хэлдэг. Шүүмж гэдэг сайн ч юм байна, муу ч юм байна. Муу талыг нь биччихээр хариу урвал ирнэ. Тэрийг даван туулах зоригтой байх ёстой гэдэг үүднээс тэгдэг байх.

Миний хувьд ноён нуруутай байх, аль нэг тал руу хэлбийхгүй, үнэн, шударга байх нь чухал гэж үздэг. Хамгийн чухал зүйл бол баримт. Баримт, факт л ярих ёстой. Тухайн зохиолч Төрийн шагналт байна уу, гавьяат байна уу, эсвэл телевизээр гараад сайхан ярьж байна уу, хамаагүй, яг сайн юм уу, муу юм уу гэдгийг баримтан дээр л үзэх ёстой. Энэ бол маш чухал чанар даа.

Н.ЭНХБАЯР, О.ДАШБАЛБАР НАРЫГ УЛС ТӨР БОХИРЛОСОН

-Зоригтой, шударга, хувийн амбицгүй, баримттай ажилладаг байхаас гадна тухайн зохиолч, яруу найрагчаасаа ядахдаа нэг хуруу илүү, болж өгвөл тохой өндөр мэдлэг, мэдрэмжтэй бас нийгмийн хөгжлийн төлөө байхыг шаардана биз?

-Энэ бол мэдээж байх ёстой зүйл. Маш сайн унших ёстой. Олон юм уншиж байж хооронд нь харьцуулж бичих ёстой. Нийгэм гэхээсээ илүү уран зохиолынхоо талд байх ёстой. Нийгэм бол яахав дээ, нэг бохир заваан л зүйл шүү дээ. Утга зохиолчын томчууд жижиг сажиг, яль шальгүй юм сонирхдоггүй юм ш дээ. Засгийн газар огцорч байна л гэнэ, сонгууль боллоо л гэнэ, утга зохиол, урлаг гэдэг үүнээс хамаагүй том ертөнц юм. Хүн төрөлхтний мөнхийн асуудал.

Улс төр руу орсон утга зохиолынхон маш сониноор эвдэрдэг. Улс төрд нэг тийм юм байна. Холхон байх ёстой. Хамгийн сонгодог жишээ нь О.Дашбалбар гээд яруу найрагч улс төр рүү ороод муухай эвдэрсэн. Шүлэг мүлэг нь аймаар муухай болсон. Шашинтай хутгалдаж эхэлсэн. Булан тохойд нуугдах хэрэггүй, бурхан чамайг харж байгаа гэх мэтээр хөгийн шүлэг бичээд эхэлж байгаа юм. Эсвэл би бол ийм чоно, тэгнэ, ингэнэ ч гэж байх шиг.

Улс төрийн үзэл бодлоо шүлэг, найраг руу оруулаад, цаг үеийн сэдэвтэй холиод жижгэрчихэж байгаа юм. Урлаг бол мөнхийн сэдвээр оролдож байж урлаг болдог учиртай.

Намбарын Энхбаяр гээд том шүүмжлэгч, орчуулагч, магадгүй утга зохиолын орчуулагчид дундаа маш том орчуулагч байсан. Миний л мэдэхийн Монголд 1989 онд “Хатсан гар“ гэдэг модернист чиглэлийн зохиол орчуулж, хэвлүүлж байсан хүн. Ардчилал гарахаас өмнө модернизм гэдэг юмыг С.Энхбаяр орчуулаад эхэлчихсэн гэсэн үг.

Тэгээд л сүүлдээ Соёлын сайд, эцэстээ ерөнхийлөгч энэ тэр гээд доошоо ороод явчихсан. Одоо бол юун уран зохиол, хачин юм яриад явж байна. Зарим нь хэлдэг, яруу найрагч бол тэмцэгч энэ тэр. Хувьсгал, пролетарийн үеийн яруу найрагчид л орилж хашгирдаг, тэмцдэг байсан байх.

Одооны манайд тогтчихоод байгаа, яруу найрагч хүн бусдын өмнө шүлэг уншдаг, орилдог, хашгирдаг, бүр даварвал архи уудаг, агсам тавьдаг тэнэг имиж байна. Үнэхээр  сонин ойлголт. Бас нэг зүйл, яруу найраг бичих нь ерөөс залуу хүний ажил юм шиг ойлгодог. Гадны сонгодогуудыг харахад нас нь ахих тусмаа шүлэг нь сайжирч, чангардаг. Манайд эсэргээрээ, залуудаа шүлэг бичээд, хөгшрөхөөрөө үргэлжилсэн үгийн зохиол бичдэг, ихэвчлэн.

Дөнгөж өчигдөр яруу найрагч М.Уянсүхийн “Айшхи” гэж номонд шүүмж бичиж “Өдрийн сонин”- д тавьсан. Айшхи гэдэг нь чөтгөр шулам гэсэн утгатай үг. Муу байгаа байхгүй юу, маш муу. М.Уянсүх яруу найрагчийн хувьд сайн. Үргэлжилсэн үг рүү орсон чинь байхгүй болчихож байгаа юм. Тэрийг нь шүүмжлээд биччихсэн. Зохиомжийн тал нь маш их алдаатай, зүгээр нэг сонин адал явдал хөөцөлдсөн бичлэгтэй. Уянсүх бол 90-ээд оны хүн гэхээр 40 нэлээн гарсан байх. Одоо ирж үргэлжилсэн үг рүү орж байгаа нь тэнэг. Чадахгүй бол хэрэггүй л байхгүй юу. Шүлгээ бичээд явж байвал Монголын утга зохиолд илүү хэрэгтэй байж мэднэ гэсэн санаа.

УТГА ЗОХИОЛ СЭТГЭЛИЙН ХЭРЭГЦЭЭГ ХАНГАДАГ

-Тэгвэл таныхаар жинхэнэ утга зохиол гэж юу юм, жинхэнэ шүлэг, яруу найраг гэж юу юм?

-Ер нь бол гурван үүрэгтэй гэж ярьдаг. Танин мэдүүлэх, хүмүүжүүлэх, гоо зүйн гэж. Хамгийн үндсэн, дээд нь гоо зүйн үүрэг. Чи ээжээсээ хол, ээжийгээ санахдаа ээжийн тухайн сайхан шүлэг уншаад, тайтгараад, ээжийгээ санах чинь арай багасаж байгаа бол уран зохиол үүргээ гүйцэтгэчихлээ гэсэн үг. Гоо зүйн таашаал эдэлчихлээ гэсэн үг байх нь. Энэ бол уран сайхны сэтгэлгээ л дээ.

Хүнд бие, сэтгэл, ухаан гэсэн гурван чухал юм байдаг. Гурвуулаа хэрэгцээ шаардлагатай. Энэ гурван сэтгэлийнх нь хэрэгцээг хангаж өгдөг нь утга зохиол. Оюун ухааны асуудал огт  өөр, шинжлэх ухааны ном  бүтээл гээд явчихна. Мэдлэгтэй болох тухай асуудал гэсэн үг.

-Тэгвэл Монголын бүх цаг үеийн шилдэг найрагч, зохиолч гэвэл та хэнийг нэрлэх вэ?

-Нэг хүнийг нэрлэх төвөгтэй. Жишээлбэл, би чамаас асууя, Б.Явуухулан,  Д.Нацагдорж хоёрын аль нь сайн байсан бэ? Төвөгтэй асуулт. Харин юугаараа өөр байсан бэ гэвэл хариулах боломжтой. Яг ийм л зүйл. Өнөөдөр Ц.Бавуудорж гээд сайн найрагч байна. Тэгвэл Л.Өлзийтөгс энэ хоёрын аль нь сайн бэ гэвэл их төвөгтэй. Нэг нь дорно дахины уламжлалыг барьдаг бол нөгөө нь харьцангуй дорнолог постмодерн уламжлалыг барьдаг. Харьцуулах боломжгүй өөр гэсэн үг л дээ. Ээж, аав хоёрынхоо алинд нь илүү хайртай гэдэгтэй л утга ижил асуулт юм.

Гэхдээ яахав, хариулья гэвэл 20-р зуунаас Д.Нацагдорж, Б.Явуухулан, Данзангийн Нямсүрэн, Дамдинсүрэнгийн Урианхай, Бавуугийн Лхагвасүрэн гээд хэдэн найрагч бол үлдэнэ. Энэ миний л бодол шүү.

Би 10 хүний тухай нэг ном бичсэн. Энэ тавыг шүлэг, найрагтай нь оруулсан. Өөр өөрийн гэсэн өнгө аястай, манай уран зохиолд шинэчлэлт хийсэн улс. Б.Лхагвасүрэн гэхэд Б.Лхагвасүрэн шиг хэсэг хүмүүс бий болсон, хатуу ширүүн бичдэг. Б.Явуухулан гэхэд түүн шиг бичдэг хэсэг хүмүүс бий болсон. Энэ юуг харуулж байна вэ гэвэл Монголын уран зохиолыг Д.Нацагдоржийн үе, Б.Явуухулангийн үе гээд үечилж болохоор юм шиг болчихсон.

Яг өнөөдөр амьд сэрүүн байгаа хүмүүсийн тухай ярихад төвөгтэй байдаг. Дахиад юу ч бичиж магадгүй. Ц.Бавуудорж “дурак” чинь маргааш хачин юм биччихэж магадгүй, ер нь заримдаа ч бичдэг л дээ. Ер нь уран бүтээлч амьдраад дууслаа, дараа нь уран бүтээлийг эмхэлж цэгцлээд, ангилал хийх боломжтой болчихдог. Ер нь том уран бүтээлчид тийм байдаг. Амьд байхдаа тэгэх боломжгүй, нэг л цэгцэрч өгөхгүй байгаад байдаг. Тийм учраас залуучуудаас нэрлэх хэцүү. Гэхдээ би яруу найраг сонирхдог хувь хүнийхээ хувьд Л.Өлзийтөгсийг мундаг яруу найрагч гэж бодож, хүндэлж явдаг. Эмэгтэйлэг мэдрэмж байна даа. Тэрийгээ их гоё илэрхийлдэг найрагч.

-Зарим хүмүүс хэтэрхий их үхэл, хойд, урдах амьдрал, хар бараан юм бичдэг гээд таагүй байдаг юм билээ. Уран зохиол, шүлэг найраг гэгч чинь сэтгэл сэргээж, гэгээн болгох нэг амин чухал үүрэгтэй гэдэг өнцгөөсөө зөв ч юм шиг...

-Тухайн нийгэмтэй холбоотой. Хар бараан сэдэв дэлхийн хоёр том дайны дараа газар авсан байдаг. Тэр үед Европт бурхан гэдэг юм байхгүй болчихлоо гэж бодсон. Яагаад гэвэл хагацал үзээгүй гэр бүл нэг ч байгаагүй. Зарим нь бүр голомтоороо сүйрсэн, цаашилбал, хорих лагерьт хүнийг амьдаар нь өвчихөөс авахуулаад яаж тамладагийг харсан. Дайн дууслаа, буцаж ирэгсэд нь хөлгүй, гаргүй, нүдгүй. Бурхан гэдэг чинь байхгүй болчихсон юм биш үү гэхээс өөр яахав.

Нийгэм гэдэг асар том машин, хүн бол өчүүхэн өт хорхой гэсэн үзэл бий болсон. Энэ тусгал гутранги үзэл дэлгэрэх, хар бараан бичих шалтгаан болж өгдөг. Ямар нийгэм байна, тийм уран зохиол байдаг. Энэ өнцгөөр тайлбарлаж болох юм. Гэхдээ их зовлонтой амьдрал туулсан мөртлөө хачин гоё бичдэг хүмүүс ч бас байдаг л юм. Хүний ертөнцийг үзэх үзэлтэй холбоотой эд юм шиг байгаа юм.

-Таны шүүмжүүдийг бүгдийг нь уншсан гэж худлаа хэлэхгүй ээ. Цаг завгүйнх үү, эсвэл залхуугийнх байх, уучлал гуйя. Уншсан цөөн хэдээс “Лхагвасүрэнгийн садизм” үнэхээр таалагдсан. Том шүүмж юм шиг санагдсан. Их психиологич гаргалгаатай, хувь хүний дотоод сэтгэлийг ухаж төнхсөн аналитик гаргалгаа гэж харсан?

-“Өнөөдөр” сонинд байх аа, Б.Лхагвасүрэн гуай дараахан нь нэг ярилцлага өгч, Г.Батсуурь их боддог юм байна, би бол огт боддоггүй гэсэн утгатай юм ярьсан байсан. Энэ яг ч тийм санаа биш л дээ, Б.Лхагвасүрэн гуай огт бодохгүй бичнэ гэж юу байхав. Гаргалгаа нь мань хүн онгодоороо биччихдэг, түүнд нь далд ухамсар, далд сэтгэл нь тод тусгалаа олчихсон байдаг.

“Б.ЛХАГАВАСҮРЭНГИЙН САДИЗМ” БОЛ ХАМГИЙН ТОМ НЬ

-Ер нь авьяас далд ухамсартай шууд холбоотой биз дээ?

-Маш гүнзгий холбоотой. Онгирсон болох байх даа, би ч хувьдаа “Б.Лхагвасүрэнгийн садизм”-ыг их том шүүмж гэж боддог. Уран зохиол судлагдахуунд нэлээн том шүүмжийн тоонд орох байх. С.Энхбаяр багш, ийм том шүүмж ойрд уншсангүй гэж байсан.

Жинхэнэ шүүмж гэдэг уран бүтээлчийг шинээр нээх асуудал юм. Уншигчид анзаараагүй, тэр байтугай уран бүтээлч өөрөө ч анзаараагүй юмыг нээж гаргах нь шүүмжийн нэг үндсэн үүрэг. Ерөөс бүрэн, бүтэн зохиол гэж ямар зохиолыг хэлэх вэ гэвэл тухайн зохиол, түүнийг дагаж гарсан шүүмжүүдтэйгээ нийлж бүтэн, сайн зохиол гэгддэг. Бүтэцзүйн ухаанд тэгж үздэг болчихсон.

Өөрөөр хэлбэл, бид зөвхөн Б.Лхагвасүрэнгийн үгэнд үнэмшдэг байсан бол одоо шүүмжтэйгээ нийлж байж хүлээн зөвшөөрөгдөх болчихоод байгаа юм. Жишээ нь, “Тамгагүй төр” бол оршихуйгаа олчихсон зохиол. Үүн дээр миний хэлэх үг, Б.Лхагвасүрэнгийн хэлэх үг хоёр яг адилхан. Зохиолч гэдгээрээ давуу эрх эдлэх боломжгүй болчихсон гэсэн санаа.

Энд нэг олзуурхууштай зүйл байгаа юм, бидний үед, бидний Монголд Б.Лхагвасүрэн гуай шиг, С.Эрдэнэ шиг хүмүүс байгаа нь сайхан. Баруунд ийм садистууд олон байдаг. Энэ нь гэхдээ бэлгийн гажуудалтай амьтан гэсэн үг биш шүү, оюун санааны түвшинд яригддаг зүйл. Өөрөөр хэлбэл манайх дэлхийд хүлээн зөвшөөрөгдөхөөр том зохиолчидтой гэсэн үг юм. Гагцхүү тэрийг нь бид нээж, бичиж, бид та нараас дутахгүй гэдгээ дэлхийд ойлгуулах ёстой.

-С.Эрдэнэ баавайн тухай дэлгэрүүлээч? Бүр сонирхол татчихлаа...

-Дараа нь би “С.Эрдэнийн анима” гэдэг шүүмж бичсэн. С.Эрдэнэ гуай “Халхын заяасан харгуй” тууждаа амьдралаа үнэхээр нэг сайхан нээж, бичиж үлдээсэн байдаг. Яг л үнэнээ бичсэн байдаг, үүнийг хүүхэд унших байх, эхнэр уншихвий гэж бодоогүй, нүцгэн үнэнээ бичсэн. Ер нь том хүн гэдэг том л байдаг юм билээ.

Юнгийн онолоор бол эмэгтэй хүний дотор эр хүн, эр хүний дотор эмэгтэй хүн оршдог гэж үздэг. Хичнээн эрэгтэй, эмэгтэй хоёр өөр ч гэлээ дотооддоо анима буюу эмэгтэйлэг шинж, анимус буюу эрэгтэйлэг шинжийг агуулж байдаг гэсэн үзэл санаа бүхий онол.

Эрдэнээ гуайн амьдрал, намтар  их сонин. Есөн настай байхад аав нь нас барж, ээж, эмээ, охин дүү гээд гурван эмэгтэйн дунд өсч хүн болсон байдаг. Бүх амьдралынхаа туршид Санжмаа, Хулан гэх мэт олон хүүхнүүдтэй “ханилсан”. Одоо Санжийн Баяр гуайн ээж Дулмаа эрдэмтэнтэй Төрхурхын аманд хэсэг хамт амьдарч байсан, тэр үедээ эхнэрээсээ түр зуур салсан ч байсан юм уу, тэгж Баяр гуай төрсөн юм байна л даа. Гэтэл одоо 2 хүүхэд нь хоёулаа Монголын төрийг барьж байна. Угаасаа том амьтан байхгүй юу. Зохиол, бүтээлийг нь судалж үзэхэд ерөөс амьдралаа л бичсэн зохиолч. Түүнд зохиомол юм байхгүй. “Эрдэнийн анима”-г би хувьдаа садизмаас ч том шүүмж гэж бодож явдаг шүү.  

-Та ч философи, психиологи их уншдаг бололтой?

-Зарим нь намайг хэт өрнийн талыг баримталж байна гэдэг. Би харин ч эсрэг гэж боддог. Өрнийхнийг мэдээж уншина, гэхдээ өөрийнхөө хөрсөнд буулгах оролдлого хийсээр ирсэн. Явж явж өрнийхөн биччихсэн л болохоос дорныхонд, ялангуяа манай монголчуудад сэтгэлзүйн онол, гаргалгаанууд маш өргөн дэлгэр байдаг юм ш дээ.

Жишээ нь, элдэв хорио, цээрүүд байна. Монголчууд хүүхдийг энгэрийнхээ товчийг хөхөж болохгүй, ээж нь үхдэг, муу ёрынх гэдэг. Фрейдийнхээр хөхөх үе шатан дээрээ гацалт явагдчихсан хүүхэд янз бүрийн юм хөхөх гээд хайгаад байдаг юм байна л даа. Энэ нь томрохоороо ораль буюу аман сексийн мэдрэмжтэй болчих магадлал өндөртэй. Үүнийг бидний өвөг дээдэс бичиж үлдээгээгүй л болохоос мэддэг байсан байгаа байхгүй юу.

Хүүхэд чөмөг идвэл нусгай болно гэж хориглодог. Гэтэл чөмгөн дотор байдаг гормон нь бэлгийн бойжилт явагдахад саад болдог байх жишээтэй. Энэ бүхнийг уншиж судлаад, харьцуулаад ирэхээр нь бид л барууны сонгодог сэтгэлзүй гэд шүтээд байдаг болохоос манай хөрсөнд, манай утга зохиолын хөрсөнд тэр чигээрээ байж байгаа байхгүй юу. Нүүдэлчид гэхээрээ л зөвхөн морь уралдуулдаг, бөх барилдуулдаг юм биш л дээ.

СЭТГЭЛЗҮЙГ МЭДДЭГГҮЙ БАЙСАНД 20-Р ЗУУНЫ УРАН ЗОХИОЛЫН АЛДАА ОРШДОГ

-Нээрээ тийм байх шүү. Ингэхэд Юнг, Фрэйд гээд сэтгэлзүйн луглагаруудаас хэнийг нь илүү уншдаг вэ?

-Ер нь бүгдийг нь уншина. Нэлээн дээр үеэс уншиж, сонирхдог байсан. Ихэнх нь оросоор байдаг байлаа. Одоо харин “Монсудар”, “Нэпко” их сайн орчуулж байна. Боловсролын их сургуулийн философийн багш Отгонбаяр сайн орчуулдаг. “Эдмон”-ы захирал Р.Энхбат, Баабар хоёрт монголчууд баярлавч баршгүй. 21-р зууны эхэнд бид сонгодогуудыг, тэр дундаа сэтгэлзүйн сонгодогуудыг эх хэлээрээ унших боломжийг олж авна гэдэг борлуулаад хэдэн төгрөг олохоос хамаагүй том юм л даа.

Ерөөсөө манай 20-р зууны уран зохиол сэтгэлзүй гэдэг юмыг мэддэггүй байсандаа гол алдаа нь байсан юм биш үү гэж бодогддог. Сэтгэлзүй мэддэг цөөн хүн байсан байх. Донровын Намдаг гэж мундаг хүн байсан. Тэр үед л Намдаг гуай Фрэйдизмийг уншдаг, мэддэг байж. Сэтгэлзүй мэдэхгүй ч гэсэн сэтгэл доторх юмаа л зохиолч бичих ёстой юм шиг байна лээ. Тэгээд л болчихно.

-Үнэн байх ёстой гэсэн үг байх нь?

-Тийм дээ, сэтгэл доторхоо л бичих хэрэгтэй. Тэр нь Фрэйд юм уу, Юнг, эсвэл Брауны онол эсвэл Боварид холбогдоод явна. Хүний сэтгэл, сэтгэлзүйн ертөнц гэдэг чинь дуусаж, дундаршгүй маш том, сонин ертөнц. Олон ч сонин онол, гаргалгаанууд байдаг.

Айх бол сайхан юм биш. Гэтэл айх хэрэгцээ байдаг. Хүмүүс аймшгийн киног айж үзсээр байгаад дуусгачихдаг нь далд ухамсрынх нь айх хэрэгцээтэй холбоотой гэдгийг мэддэггүй. Аллага, хүчирхийлэл муухай гэсэн хэрнээ ийм төрлийн киног үзээд л байдаг.

-Энэ нь ямар психиологи байж таарах нь вэ? Магад хүний төрөлх инстинкт байх..

-Амьтанлаг хэрэгцээ, төрөлх инстинкттэй холбоотой. Жишээ нь, ингээд зүрхийг нь сугалаад гаргаад ирвэл хүн яадаг бол, алвал яадаг бол гэх танин мэдэхүйн хэрэгцээнүүд байдаг гэж байгаа юм. Хамгийн сонирхолтой нь, натурализмын биологийн чиглэлийнхэн өөрсдийгөө их сонин байдлаар зөвтгөдөг.

Та хэт их аллага, хүчирхийлэл үзүүлж байна гэхэд, бид харин ч энэрэнгүй урлагчид,  яагаад гэвэл манай урлаг аллага, хүчирхийлэл хийх хэрэгцээтэй хүмүүсийн хэрэгцээг нь хангаж өгч байна. Янз бүрийн гаж секс хийх хүсэлтэй хүмүүсийг порно кино үзүүлээд яг өөрийн биеэр хийсэн юм шиг харуулаад өгч байна. Тэгэхээр амьдрал дээр хийхгүй. Тиймээс манай урлаг нийгэмд маш их хэрэгтэй энэрэнгүй урлаг, битгий хоригло, хаа гэж байгаа юм. Их сонин байгаа биз. Энэ бүхэн утга зохиолд байдаг.

-Утга зохиол хаашаа явж байна вэ?

-Энэ их харьцангуй асуулт. Манайхан ихэвчлэн манай уран зохиол дэлхийн жишигт хүрсэн үү, хаана нь явна, хэзээ Нобелийн шагнал авах юм гэдэг. За нэг 1900 оноос өнөөдрийг хүртэл 100 жаахан гаруй Нобель авсан байх. Гуч, дөч нь үнэхээр том зохиолчид байсан. Бусад нь үзэл суртлынхан. Нобель ч гэсэн үзэл сурталд ордог. Хятадууд Нобель авчихлаа, сая Канад тэгээд Франц авчихлаа. Яг сайн, муу зохиолын чансаа ярихдаа тулбал манайх дэлхийн жишигт хүрчихсэн, хэдийнэ. “Монголын нууц товчоо” маш сайн. Гэхдээ дэлхийн сонгодогт ороогүй.

Их олон шалтгаантай. Тухайн хэлээр хэвлэгдэх тоо гэж нэг чухал юм бий. Монгол хэлээр хэдэн хүн ярьдаг билээ? Гурван саяулаа юм уу даа. Монгол хэлээр уран зохиол уншдаг нь 2 сая ч юм уу, их цөөхөн. Гэтэл хятад хэлээр хэдэн хүн уншиж байна? Испаниар, англи, францаар хэдэн хүн уншдаг билээ? Энэ бол маш чухал үзүүлэлт. Том гүрэн том л байдаг гэдэг чинь энэ. Тоогоороо дийлчихдэг.

Өнөөдөр хүүхнүүд яагаад нүдэндээ давхраа хийлгээд, хамраа өндөрлөөд байгаа юм? Америк хүчтэй байгаагийнх. Америкийн хүүхнүүдийг дуурайж байна. Ямар ч цаг үед соёл иргэншлийн төв гэж чухал юм байдаг. 13-р зуунд монголчууд соёл иргэншлийн төвийг тодорхойлж байсан.

Дэлхийн нийслэл Хархорин гэгдэж байсан үе. Тэгэхэд дэлхий монголчуудыг дуурайдаг байсан. Монголчууд шиг морь унаж, нум сумаар харваж, сэлмээр байлдаж сурахыг хичээдэг байсан. Дараа нь монголчууд манж төвт соёлд орсон. Бараг 200, 300 жил ноёрхсон ш дээ. Үсэндээ тав тавьж, манж маягаар үсээ засуулах, нударгатай дээл өмсөх, цалин пүнлүү гэх мэт манж хэлний үгс орж ирэх мэтээр нөлөө нь одоо ч байсаар байна. Тэгээд 1921 онд орос соёлын төв рүү татагдсан. Далан жил явсан. Орос хувцас өмсдөг, орос хэл сурдаг болсон. Ерэн оноос өнөөдөр дэлхийд ноёлоод байгаа америк соёлын төв рүү татагдсан.

ТЭРСҮҮД ҮЗЭЛ АЛДАРШДАГ ЮМ..

-Монгол соёл гэж үндсэндээ байхгүй болчихоод байна л даа. Пиар гэж нэг хүчтэй зэвсэг байнаа. Өөрсдийнхөө давуу тал, үүх түүх, үнэт зүйлийг нээж, таниулж, сурталчлах тал дээрээ л манайх төдийгөөс өдий хүртэл алдаж ирсэн юм шиг санагддаг?

-Угаасаа тийм. Бидний гол дутагдал ч байж болох юм. “Б.Лхагвасүрэнгийн садизм”-ыг жишээ нь орос хэлээр орчуулаад хэвлүүлвэл их сонин. Англиар хэвлүүлвэл бүр сонин. Хэвлүүлэх юмсан гэж бодох юм, даанч хэлний мэдлэг дутагдах байх.

Дээр нь бас нэг зүйл байдаг нь хэлний “бариер”. Нүүдэлчин амьдралын хэв маягтай холбоотой хэлний бэрхшээл гэсэн үг. Б.Чимэд гуайн  аргалын утаа боргилсон малчны гэрт төрсөн би гэдгийг оросууд ойлгоход бэрх. Малын баасыг хатааж байгаад шатаагаад үнэрлэж кайф авдаг хүний тухай л зохиол болчихно. Нүүдэлчний сэтгэлгээг дэлхий ойлгохыг хичээх нь юу л бол. Харин үүнийг ойлгуулах нь бидний үүрэг. Ойлгохгүй юм чинь гээд суугаад байвал суугаад л байна.

Үүнд үргэлжилсэн үг их тохиромжтой юм шиг санагддаг. Тиймдээ ч дэлхийн сонгодогууд дунд ихэвчлэн том романууд зонхилдог байх. М.А.Шолоховыг Нобель авсны дараа, сонгодог зохиол гэдэг чинь үндэстнийхээ соёлыг дэлхийд таниулсан зохиолыг хэлдэг юм аа гэж тодорхойлж байсан удаатай. Шолохов “Дөлгөөн Дон”-ыг бичсэнээр Донын казакуудын амьдралыг ямар нэг нэмэлт хачир чимэггүйгээр дэлхий дахинд харуулчихсанд үнэ цэнэ нь оршсон. Яг ийм зохиолыг бид бичих ёстой. Тэрнээс Америкийг дуурайгаад хаа ч хүрэхгүй.

Бас нэг зүйл, жаахан тэрсүүд үзэл их алдаршдаг. Хятадын задралыг биччихэд Хятадад тэр зохиолыг хаана. Тэгэнгүүт дэлхийн чих дэлдийнэ. Яагаад хятадууд Монголын тэр зохиолыг хаав, орчуулж үзье гээд орчуулдаг байхгүй юу. Оросын Путины эзэнт гүрний бодлогыг нэг романдаа бичлээ, дэлхий гайхна. Магад ийм аргаар бид дэлхийн сонгодогт орж болох юм.

-Сонгодог зохиол гэж ярьсаар л байдаг. Шалгуур нь юу юм бэ?

-Олон юм бий. Ихэвчлэн сэдвийн асуудал хөндөгддөг. Цаг үеийн биш, мөнхийн сэдэв байх. Хүний тухай, хайр сэтгэл, эцэг эхийн элбэрэл журам ч юм уу, хүний оршихуйн тухай асуудал үндсэн сэдэв. Маркесын “Зуун жилийн ганцаардал” гараад философийн нэг чиглэлийг тодорхойлчихсон нь шидэт реализм.

-Би Маркес, Достоевскийг уншсан. Миний бодлоор сонгодог зохиолын үндсэн шалгуур нь мэдээж мөнхийн сэдэв, тэр дундаа хүний мөн чанар, бүр нарийвчилбал психиологи, удамшил, генетикийн асуудлыг л тойроод бичээд байх шиг. Жишээ нь Достоевский шалиг, хүүхэмсэг удамтай нэг гэр бүлийн тухай бичиж байхад Маркес ах дүүс бие биедээ татагддаг, бэлгийн дур хүсэл ихтэй нэг удмынхныг дүрсэлсэн байх зэргээс харахад л генетикийн сэдэв сонгодог зохиолд жин дардаг юм биш үү гэж бодох болсон?

-Достоевский ер нь бол садист ш дээ. Өрөнд ороод нэг хэвлэлийн газартай зохиол бичиж өгнө гэж гэрээлчихээд сарын дотор роман бичиж өгнө гэж хурдан бичиж, багтраад, тэр нь их сонин юм гарч байх жишээтэй. Ер нь хэрхэн нээж гаргаж байгаа арга нь л их сонин байх ёстой юм шиг байгаа юм.

“Зуун жилийн ганцаардал” бол хүний зургаан үеийн амьдралыг харуулаад, явж явж нэг гахай сүүлтэй хүүхэд төрөөд дуусдаг. Их сонин байдлаар нээж байгаа биз. Зүгээр л нэг хүний тухай бичээд байвал бичээд л байна. Нээж байгаа арга нь өөр, гаж, сонин прадокстай байх чухал юм шиг.

-Нэг инээдтэй юм асууя. Булгаковын “Мастер Маргарита хоёр” гэдэг романы тухай. Сонгодог зохиол гэдэг. Энэ юуны тухай зохиол вэ? Би уншаад уншаад юуг ч нь ойлгож чадаагүй. Орчуулгынх байсан юм болов уу эсвэл миний тархины тойрог хүрэлцээгүй юу, би ойлгож чадалгүй өнөөдрийг хүрч байна.

-Орчуулга нөлөөлнө л дөө. Ялангуяа уран зохиолын орчуулга их төвөгтэй. “Мастер, Маргарита хоёр” ялгаагүй л хүний оршихуйн тухай асуудлыг хөндсөн зохиол. Их төвөгтэй ном л доо. Би нэг юм хэлбэл хүмүүст тун ч тэнэг  сонсогдох байх даа, Дармын Батбаяр гуай нэг хэлсэн байдаг даа, юуны ч тухай биш зохиол бичих юмсан гэж. Юуны ч тухай биш гэж үнэн байхгүй юу тэр. “Зуун жилийн ганцаардал”-ыг одоо юуны тухай зохиол гэх үү?

-Удамшил, цус ойртолт гэхээсээ илүү хүний мөн буюу адгууслаг чанар цусаар, генээр дамждаг тухай зохиол гэж би ойлгодог.

-Шороо иддэг хүн байж байх жишээтэй, тиймээ.

-Хөгшин ээж маань хэлдэг байсан, сайн хүний үр сайн л байдаг, архичин ч бай, тамхичин ч бай. Муу хүний үр хичнээн эрдэм ном сурлаа ч муу чанар нь нэг л өдөр цухуйдаг гэж. Сексийн дур хүсэл ч юм уу эсвэл ааш араншин гэх мэт хүний мөн чанартай холбоотой зүйлс яах аргагүй удамшлынх байдаг гэдэгт би итгэдэг болсон. Жишээ нь аав нь ч юм уу, ээж нь шалиг завхай байсан бол хүүхэд нь ямар ч эго байлаа явдалтай байдаг, эцэг эх нь тийм биш бол хичнээн биеэ үнэлэгч байлаа ч шалиг байж чаддаггүй гэдэг ч юм уу. Тиймдээ монголчууд эртнээсээ удам судар хамгаас чухал гэж эрхэмлэж ирсэн байх.

-Үүнийг дан ганц хүний асуудал биш, хүн төрөлхтний асуудал болгож тавьснаар сонгодог болчихоод байгаа юм. Уран зохиолыг өвчин гэж үздэг нэг чиглэл байдаг. Д.Нацагдорж зүгээр сууж байгаад хуучин хүү хул морин дээрээ гэж ирээд бичдэг нь нэг ёсны шезофрени юм гэж үздэг. Ер нь тэгж яривал шезогүй хүн гэж байхгүй. Гол нь ямар хэлбэртэй байхаас их зүйл шалтгаална. Бас нийгэмд гай учруулахгүй байгаа нь энэ хавиар байгаад байна. Учруулаад байгааг нь тусгаарлачихаж байна. Фредрих Фаунд гэдэг яруу найрагч насаараа галзуугийн эмнэлэгт хэвтэж байгаад дууссан. Манай С.Эрдэнэ гуай бас галзуурч байсан байдаг. Их сонин хувь заяа туулсан гэдгийн нэг хэсэг нь энэ. Бага залуудаа Зайсангийн галзуугийн эмнэлэгийн эмч байсан байдаг. Энэ бол зохиолч хүний хувьд бараг л том аз завшаан. Галзуурна гэдэг чинь тархиных нь аль нэг голомт саатсаны гадаад илрэл. Тэр нь үндсэндээ ямар ч баггүй, хүн жинхэнэ хүнээрээ болдог тохиолдол гэх юм уу даа. Тэгээд хожмоо нь өөрөө Буриадаар баахан архидаж яваад галзуураад Москвагийн эмнэлэгт уйлаад ухаан орсон гэдэг. Их сонин шезо. Мундаг зохиолчид дунд шезотой хүмүүс олон байдаг. Гол нь шезогоо удирдаж, зөв нээх асуудалд гол гогцоо нь байх шиг.

-Ний нуугүй асуучихад таны зарим шүүмжүүдийг уншчихаад таныг их патриарх үзэлтэй хүн юм болов уу гэж анзаарсан. Б.Шүүдэрцэцэг, Б.Сарантуяа, Ц.Оюунгэрэл гээд сүүлийн үед гарт баригдахаар түүхэн роман бичсэн эмэгтэй зохиолчид руугаа дайраад байх шиг. Тэгээд л таныг антифеминист хүн байна гэж анзаарсан. Та хүлээн зөвшөөрөх үү?

-Эмэгтэй хүнийг доош нь хийдэг үзэл надад угаас байхгүй.

-Эсвэл сүүлийн үед уран зохиолын ертөнцөд эмэгтэйчүүд товойж гарч ирсэн нь буруу юм уу?

-Буруу биш. Яг жамаараа явж байгаа. Нэг хэсэг нь нэг ийм балай юм бичээд нөгөөдөх нь балай юм байна гэж шүүмжлээд, тэгж байж сайн бүтээл төрнө ш дээ. Тэрнээс эмэгтэй хүн түүхэн зохиол бичих нь буруу гэсэн ойлголт ерөөс биш.

Г.Аюурзанын “Бөөгийн домог”-оор 2010 онд би шүүмж бичиж байсан. Үүнийг хүмүүс тэгтлээ их анзаарахгүй өнгөрсөн. Энэ чинь Буриадын оршихуйн тухай зохиол. Энэ нь явж явж монгол хүний оршихуй. Буриад ястан яаж оросжиж дуусч байгаа тухай асуудал.

Чингисийн эзэнт гүрний шавхруун дээр өнөөдөр Орос, Хятад гээд хоёр том эзэнт гүрэн үүссэн. Хятадыг Хятад болгосон нь бидний өвөг дээдэс, Хубилай хаан. Бат хаан очиж Оросыг Орос болгосон. Гэтэл нөгөө Б.Сарантуяа Батхааныг аймаар муухай бичиж байгаа байхгүй юу. Хар үгээр хэлэхэд зүгээр л нүүрийг нь самардаад хаячихсан. Ингэхээр чинь хэцүү биз дээ.

Ер нь тэгээд хөдөлмөрийн хуваариасаа шалтгаалаад эрэгтэй, эмэгтэй хүний мөн чанар өөр л дөө. Эмэгтэй хүн сүүний булчирхайтай, тэжээгч мөн чанартай амьтан. Энэ нь жижиг, сажиг юманд түлхүү анхаарал хандуулах шаардлагатай болгодог. Хүн ороод ирэхэд цай хийж өгье гэдэг ч юм уу, хэн, ямар хувцастай явж байна гэдэг ч юм уу. Эрэгтэй хүн тэгэхэд илүү алсыг хардаг. Энэ мөн чанар нь уран зохиол дээр буухаараа яль, шальгүй хов, архичин нөхөртэй авгайн хэрүүл шиг юм болчихож байгаа юм. Энэ сэтгэлгээгээр Монголын түүх рүү хандвал хэцүү.

“НОГООН НҮДЭН ЛАМ” БОЛ ЗҮГЭЭР Л НҮДНИЙ БУЛАЙ

-Үүн дээр би тантай ёстой санал нийлэхгүй нь. “Ану хатан”, “Сорхугтани” хоёр юугаараа надад таалагдсан гээч? Анх удаагаа түүхэн том зохиолд хүний хайр сэтгэл, мөн чанарыг тэгтэл нь товойлгож дүрсэлж өгсөн. Соцреализмын үеийн түүхэн романуудад том байлдан дагуулалт, төр улсын бодлого гээд бүдүүн тоймын юм л гардаг болохоос түүний ард хүний хайр сэтгэл, олон хатадтай хааны угсааг залгамжлах ширээний төлөө хэн, юугаа зориулж, золиосолж байсныг өөрөөр хэлбэл үүний цаана жинхэнэ хүний мөн чанар овойж, товойж гарч ирдгийг, үүний цаана хүртэл хайр сэтгэл гэх өнөөх хүний оршихуйтай холбоотой мөнхийн сэдвийг барагтай бол тойроод гарчихдаг дутагдлыг арилгаж, үүгээрээ Монголын түүхэн уран зохиолын ертөнцөд шинэ хуудас нээгдсэн гэж лав л “Ану хатан” романыг уншчихаад бичиж байснаа сайтар санаж байна. Тэгээд ч эрэгтэй, эмэгтэй хүний мөн чанар гэдэг дээр бүр ч санал нийлэхгүй нь. Хүний л мөн чанар байдгаас эр, эм хүйсийн мөн чанар гэж байгалийн өгөгдөл маш бага байдгийг Симон дө Бовуарын “Дайвар хүйстэн” романаас ойлгосон..

-Энд нэг, хоёр хүний л тухай ярьсан болохоос нэлэнхүйд нь тийм гэж яриагүй. “Сорхугтани хатан” романд энэ хатан их ухаантай хүн гэсэн юм л яваад байдаг. Яг яаж ухаан гаргаад байгааг нь дүрсэлсэн юм байхгүй. Угтаа Сорхугтани бол маш том улс төрч, одоогийнхоор бол маш том хорчин байж л дээ. Түүнийг нь л маш гоё нээх ёстой байсан юм.

Д.Нацагдорж “Хуучин хүү”-дээ уран дүрслэлийн аргаар 1921 оны өмнөх амьдралыг яаж нүдэнд харагдтал дүрсэлдэг билээ. Үүнийг уран зохиол гэдэг юм. Би “Сайн хаан Бат” гэдэг Б.Сарантуяагийн романыг уншаад юу гэж бодсон гээч? Түүхэн эх сурвалж, соёл, заншлаа судлаагүй байж яаж түүхэн роман бичдэг байна.

Ядаж эхийн чинь чихийг огтолно гэдэг үгийн цаад далд утгыг мэдэхгүй байгаа байхгүй юу. Чих чинь их сонин эрхтэн шүү дээ. Эхийн хэвлий дэх ураг чих шиг хэлбэртэй байдаг. Чихийг нь огтолно гэдэг нь чамайг ураг үндсээр чинь үгүй хийнэ гэсэн хонзогнолын илэрхийлэл. Элчийнх нь чихийг огтолсон бол заавал хонзонг нь авч тулалддаг ёстой. Үүнийг уншаагүй, мэдээгүй байж яаж түүхэн роман бичих юм. “Монголын нууц товчоо”-г бүтэн уншсан болов уу гэж эргэлзмээр байгаа байхгүй юу.

Нэг хүний нэрийг хоёр зохиолдоо хоёр янзаар биччихсэн ч байх шиг. Ийм өнгөц хандаж арай болохгүй дээ. Эрэгтэй хүн байсан бол арай ийм өнгөцхөн хандахгүй байх гэж би бодож байгаа. Ийм нэг гашуун бодол байна.

Б.Ренчин гуай “Ану хатан”-ыг бичсэн. Ц.Оюунгэрэлийн “Ногоон нүдэн лам” байна. Тэр ламын зовлон, хэлмэгдлийн гашууныг чинь С.Эрдэнэ гуай “Сэрүүн дуганын мөхөл”-дөө аль хэдийнэ гайхалтайгаар биччихсэн. Санжийн Пүрэв гуайн “Усны гудамж” гэдэг романд хэлмэгдлийг ямар аймаар үзүүлсэн гээч. Хичнээн хоног санаанаас гардаггүй. “Даяанчийн хяслан” гээд Балжиннямын Пүрэвдоржийн ном бий. Хажууд нь “Ногоон нүдэн лам” бол зүгээр л нүдний булай. Арай ч дээ, манай уран зохиол өнөөдөр нэг ийм юмыг бестселлэр гээд явж байх гэж дээ гэж бодохоор уран зохиолоос хоол хороож байгаа би шимшрэх. Үнэхээр болохгүй байна. Эрэгтэй, эмэгтэйдээ ч гол нь биш юм.

Нээрээ эрэгтэй, эмэгтэй гэснээс эрэгтэйчүүдийг  ч хатуу ширүүнээр бичсэн юм надад зөндөө бий ш дээ. “21-р зууны Монголын уран зохиолын хөөсрөл” гэдэг шүүмжид жишээлбэл, Тангадын Галсан гэдэг хүнийг байхгүй болгосон. Зундуйн Дорж байна, “Зуудаг хэмээх Зундуйн Доржийн хэрүүлийн уянга” гэж нэг шүүмж бий. З.Дорж гуай л маш хүндээр тусгаж авч, намайг ална, тална гэдэгтээ тулж бөөн юм болж байснаас биш бусад нь маш тайван хүлээж авсан. Магад та эмэгтэй хүн болохоор Доржийг бичсэнийг биш өөртэйгөө адилхан эмэгтэй хүнийг бичсэнийг гүнзгий тусгаж аваад байж магадгүй л дээ.

Гэхдээ л эд чинь гүйлгээ  сайтай номнууд. Магад таны хэлсэнчлэн их залхуурлын энэ эрин үед ийм хэлбэрийн зохиолууд байх нь лав муу юм биш ш дээ. Тэгээд ч ард түмэн тэгтлээ тэнэг биш, хичнээн пиар хийгээд хийгээд муу зохиол бол авч уншдаггүй юм даа..

Аймаар уншиж байна. Гунигтай байхгүй юу. Тэгээд бичингүүт гэнэт л нээрээ тийм байна гэж байгаа юм.

-Ингэхэд ширүүхэн шүүмжийн дараа хэр их дайралт ирэх үү?

Гайгүй дээ. Хүмүүсийн бодож байгаа шиг аймаар биш. Яахав утасдаж, мессэж бичих нь бий. Гэхдээ манайхны характер юм уу даа, над руу халддаггүй, багш руу утасдаад байдаг. Шавь чинь яагаад байгаа юм, шавиараа ингүүлчихсэн юм бишүү чи, д.Галбаатар аа, с.Энхбаяр аа гэх мэтээр. З.Дорж гуай бол Галбаатар багш руу аймаар дайрсан, с.Энхбаяр багшийг ална гэж тэнхимд нь орсон. Надтай болохоор харьцдаггүй. Үнэн юм чинь хэцүү байдаг биз ээ.

ҮНЭН АЙМААР Ч БАЙХ ЁСТОЙ ЗҮЙЛ

-Уг нь бол том утгаараа шүүмжлүүлж байна гэдэг чинь тухайн зохиолч том гэсэн утга л даа, тийм үү?

-Хоёр талтай. Нэг талаасаа үнэн юм хэцүү. Бүх насаараа уран зохиолоор хоолоо олж идээд явж байсан хүнийг нэг өдөр, нэг нөхөр гарч ирээд хэн ч биш болгочих таатай биш. Гэтэл үнэн гэдэг аймаар ч байх ёстой зүйл.

-Ингэхэд таны талаар жаал ч болов ярилцъя. Архангайн Багшийн  сургуулийн захирлаар очсон гэлүү?

-Би өмнө нь Архангайн багшийн сургуулийн дэд захирлаар 10 жил ажилласан. Их хурлын тамгын газар ажиллалаа, Боловсролын хүрээлэнд ажиллалаа. Их сургуульд цагаар хичээл зааж байсан. Сургууль соёлынхоо хүрээнээс холдсонгүй явж ирлээ. Эхнэр, гурван хүүхэдтэй. Том охин Москвад оюутан, эдийн засагчаар сурч байна. Сая охин дээрээ очингоо хойгуур сар шахам яваад ирлээ. Хоёр хүү сурагч, эхнэр багш.

- Ахуй амьдралын төвшин ямар байна?

-Өө тэгээд хоёр идэхгүй, хоосон хонохгүй ажин түжин амьдарч байна. Ер нь тэгээд юу амьдралд чухал юм? Хүнээс хүүхэд, ном хоёр л  энэ хорвоод үлддэг юм гэсэн. Марина Цветаева гээд Оросын яруу найрагч хүүхэд, ном хоёр чухал, бусад нь юу ч биш гэдэг байсан. Үнэн шүү. Дээрээс нь мод тарь гээд, тэр үлдэнэ гээд экологичид нэмчихсэн гээ биз дээ /инээв/.

Харанхуйг зүхэж суухаар ганц ч гэсэн лаа асаа гэдэг шиг гурван лаа асаачихвал зүгээр гэж бодож байна. Ядаж л өөрийнхөө гурвыг гайгүй уншуулчих юмсан гэж бодох юм. Охиндоо бичсэн юм хум, философи, гоо зүй гэж ийм юм байдаг гээд мэйлээр явуулдаг л юм. Уншдаг байлгүй дээ, бодвол.

-Ингэхэд танд таалагдаж байгаа юм байна уу?

-Байлгүй яах юм, зөндөө ш дээ. Би хувьдаа манай сонгодог урлагийг их сайн гэж боддог. Зураач нарыг сайн гэж боддог. Зургийн нэг давуу тал орчуулга шаарддаггүй. Зураач Ц.Цэгмэд, С.Саранцацралт гээд мундагууд байнаа.

-Сүүлийн үед киноны ёстой үер бууж байна. Кино ямар байна?

-Сүүлийн үеийнхээс таалагдаж байгаа нь маш ховор. Би нэг их биеэ тоосон юм шиг, дүрдээ итгэсэн юм шиг сонсогдохгүй байх. Энэ үнэн биз.

Монгол кино гэвэл өнгөрсөн зуун руугаа л өнгийх нь. Монголын кинонуудаас “Мандухай цэцэн хатан”-г хүмүүс сайн гэдэг, минийхээр тийм биш ээ. Социализмын үнэр үнэртдэг. Батмөнх Даян хаанд Цэгцбаатар үхчихсэн байна гэхэд, гэрэлт хөшөө босго гэдэг. Тэгсэн чинь босгож болохгүй, яагаад гэвэл энэ чинь харцын хүүхэд гэж байх шиг. Энэ бол социализм.

Түүхэн тэр цаг үед тийм байгаагүй, хэн сайн тулалдана тэр сайн гэх философи ноёрхож байсан үе. Чингис хааны үед бол бүр боол хүнийг жанжин болгодог л байсан. Минийхээр Санжийн Оюуны “Тань руу нүүж явна” их сайн кино. Тэрэнд их мөнгө зараагүй, зүгээр л хэдэн хүний сэтгэлзүйн драм явагдаж байгаа юм. Яасан хэцүү юм дуулгадаг хүүхэд вэ гээд шанага нь хөвөөд нэг голын зах дээр сууж байдаг даа. Гэрэл гэдэг яруу найрагч тоглосон, их ч гоё тоглосон доо.

Кино гэснээс “Гүрэн Монгол чинь хүлээнэ” гэж их гоё дуу гарлаа, сүүлийн үед гарсан дуунуудаас. Дуу гэж тийм л байдаг даа.

МИНИЙ ТААЛДАГ ХҮМҮҮСИЙН ИХЭНХ НЬ ЭМЭГТЭЙЧҮҮД

-Та дууны шүлгээр шүүмж бичиж байсан уу, нээрээ?

Нэг бичсэн ш дээ. Ж.Бадраа гуайн “Жаргаах зүрхэн” гэдэг дуу байна. Хүдэн татсан сарьдаг байна, хүний нутгийн хангай юу гээд. 1957 онд буюу энэ дуу гарахаас өмнө Молотов гэдэг сайд Гадаад яамны сайд Аварзэд гэдэг хүнтэй ярьж байгаад Тувачууд нутаглаж байсан маш том газрыг Оросын нутаг гээд тасдаад авчихсан гэдэг. Ж.Бадраа гуай энэ тухай бичиж. Яг тэр үед С.Гончигсумлаа гуай нэг орос хүүхэнд дурласан үе юм шиг байгаа юм. Энэ хоёрын сэтгэлийн огтолцол дээр энэ дуу төрсөн. Б.Зангад гуай ч үнэн тасархай дуулсан. Том дуучин шүү. Би Монголд хоёр том дуучин байдаг гэж боддог.

-Хэн, хэн бэ?

-П.Адарсүрэн Н.Норовбанзад хоёр. Дээд өнгөнд яаж хүрч болохыг Н.Норовбанзад харуулсан бол доод өнгөн дээр яаж ажиллахыг П.Адарсүрэн харуулсан. Одоогийн дуучид бол тэдний дунд яваа өчүүхэн амьтад. Дуурийн урлагт Х.Уртнасан, дунд үеийнхээс талийгч болчихдог П.Ганбат, сүүл үеийнхээс Г.Ариунбаатар гээд дуучид байна. Балетчин Ю.Оюун гэдэг агуу амьтан байлаа. Түүнд өгсөн гавьяат гэдэг цолыг нэг хошин шогчинд өгчихөж байгаа байхгүй юу. Доромжлол. Ингэхэд чи анзаарч байна уу, миний таалдаг хүмүүсийн ихэнх нь эмэгтэйчүүд байгаа биз дээ /инээв/.

-С.Жавхлангаа юу гэмээр байна даа?

-С.Жавхлан бол сайхан хоолойтой л залуу. Ярьж байгаа юм нь авах юм байхгүй. Солиорол байх. Харин  тэр “Хамаг Монгол” гэдэг төсөл нь их сайн ажил болсон байна лээ. Сая Буриадад очиход С.Жавхлан ирсэн ш дээ, 2015 онд энд С.Жавхлангийн “юрт”-ыг ан барих гэж байгаа гээд нэг жуулчны баазынхан гэрийн буйр засчихсан үзүүлж байна лээ. Яадаг юм, нэг ч гэсэн монгол, хичнээн балай ч гэсэн буриад ах дүү нартайгаа уулзчихсан тэгээд явж байна гэхээр их баярласан.

Тэрнээс зүгээр нэг хөөрхөн хоолойтой байдаг л залуу. Юу гэлээ, санчиг гэдэг нь Жавхлангийхаар санах, чиглэх гэсэн хоёр үгний нийлбэр юм гэнэ. Тэгээд энэ нь урт ургахаар санаж, чиглэж байгаа юм нь их өөр болоод гоё монгол хүн болдог юм гэнээ. Ийм балай юм ярьж байдаг /инээгээд/ үнэхээр эмгэнэлтэй. Зүгээр л дуулаад явж байж болдоггүй юм байх даа. Сайхан ш дээ, авьяасаараа мөнгөө олчихсон хүнийг яах юм бэ? Тийм балай юм яриад доошоо орчих нь хэцүү юм.

-Танд ямар авьяас маш ихээр дутагддаг вэ?

-Зурах. Бас тэгтлээ сайн дуулж чаддаггүй юм. Жаахан уучихаараа гайгүй дуулчихдаг. Болмоор ч юм шиг.

-Хэр уух уу?

-Хааяа ууна ш дээ. Уухаараа ямар ч буруу зам, мөр байхгүй.Агсам согтуу тавихгүй, согтохгүй. Тийм хүнтэй чинь хүмүүс архи уух их дуртай байдаг юм байна ш дээ. Манай Суурь сайхан уудаг гээд хань татаад байна.

-Та их залуудаа гэрлэсэн бололтой. Нас ахихаар сэтгэлгээ ч өөрчлөгдөж, түүнийгээ дагаад эмэгтэй хүнийг харах, гоо сайхныг үнэлэх үнэлэмж өөрчлөгдөх юм уу?

-Өөрчлөгдөнөө. Залуу явахад чинь гадаад өнгөнд дурладаг юм байна. Хөгшрөөд ирэхээр хүний зан чанар, мөн чанарт илүүтэй татагддаг болдог юм байна. Их сонин. Үгүй мөн сайхан эмэгтэй юм гэж бодож байсан эмэгтэй онцгүй санагдаж, царай муутай ч гэсэн сайхан харагдах нь их юм.

-Тэгээд л эрчүүд жаахан томроод ирэхээрээ эхнэрээ сольдог бололтой юм?

-Тэд чинь цэвэр өнгөнийх байдаг юм биш үү. Улс төрчдийг харахад тэгж л анзаарагдах юм. Өөрөөсөө бараг алд өндөр хүүхэн аваад суучихсан байх юм билээ. Мисс энэ тэр ч гэх шиг. Нэг тийм моод дэлгэрсэн үү, нэг хэсэг. Улс төрчид угаас өнгөний улс даа.

ЗАЛУУ НАС БҮХНИЙГ ЦАГААТГАДАГ

-Дөч хүрсэн эр гэдэг. Энэ насанд өөр хүнд сэтгэл алдрах ч юм уу, нууц амрагийн талаар бодогдох юм уу? Та ер нь хэр шударга хүн юм бол? 

-Шударга аа, цэвэр шударга уу? Тийм байх боломжгүй ш дээ. Юнгийнхаар бол хүмүүс бүгд багтай амьдардаг. Чи нэг сэтгүүлч болох гээд ядчихсан, би нэг шүүмжлэгч болох гээд ядчихсан багтай хүмүүс. Үнэний тухай нэг үлгэр байдаг ш дээ. Нэг хүн хайсаар байгаад үнэнийг олж л дээ. Тэр нь гэтэл нүүрээ харуулдаггүй, бие хаа бол тасархай амьтан. Гуйж, гуйж нэг удаа нүүрийг нь харсан, үзэшгүй муухай байсан. Үнэн гэдэг чинь өөрөө биднийг худлаа хэлэхийг шаарддаг тийм зүйл. Үнэн гэж бодож байгаа худлаагийн дунд бидний амьдрал өрнөж байна.

Эртний Грекийн Вергилий гэдэг зохиолч Биатриче гэдэг бүсгүйд бүх уран бүтээлээ зориулсан байдаг. Гэтэл тэр Биатриче бодит хүн биш, оюун санааных нь дүр. О.Дашбалбар Анимаа гээд баахан шүлэг бичсэн. Амьдарч яваа өдрүүдийн минь цорын ганц чимэг, аялж яваа дууны минь ерийн бус эгшиг, үл мэдэгхэн сэвхтэй уянгалаг жаахан Анимаа, үдшийн зүүдээ ирж, үүрийн нойр хулжаана гэх мэтээр бичдэг. Анимаа бодит хүн биш гэж өөрөө хэлсэн.

Яруу найрагчидтай нууц амрагийн сэдэв яагаад их холбоотой байдаг вэ гэвэл сайхныг мэдрэх мэдрэмж нь өндөр, түүнд татагдах сэтгэл нь хүчтэй байдаг. Магадгүй шүлэг бичээд л болоо. Тэр хүүхний гарнаас барих юм уу, тэр хүүхэнтэй секс хийх нь тэдний хувьд чухал биш, сэтгэлийн түвшинд л сайхан.

-Та өөрийгөө ямар хүн гэж боддог вэ? Авьяастай хүн үү, эсвэл мэдлэг, мэдрэмжтэй хүн үү?

-Авьяастай гэж хэлэхэд хэцүү. Мэдлэгтэй гэхэд бүр хэцүү. Эцэг, эхээс заяасан ухаан гэж нэг юм байдаг даа, тэр бий. Тэр ухаанаа жаахан мэдлэгээр сэлбэсэн байж магад. Гэхдээ энэ бол харьцангуй ойлголт. Д.Урианхай найрагч нэг удаа хэлж байсан, миний хүү маш их мэдэх хэрэгтэй, гэхдээ мэднэ гэдэг бол өчүүхэн юм ш дээ гэж.

Удамшил гэж түрүүн хоёулаа ярьсан даа. Тэр чинь ухааны талд маш их байдаг байхгүй юу. Хэрвээ надад жаахан юм байгаа бол эцэг эхээс заяасан ухааны л юм байгаа байх. Би өөрөө яахав, жаахан мэдлэгээр тэтгэсэн, тэр нь сайн багш нарын ач. Уран зохиолын салбарт мундаг гэсэн багш нартай таарч үгийг нь сонссон. Нэг тийм жирийн л хүн.

Одоо тэгээд ахуйн шунал байхгүй болчихдог юм байна. Гурван хүүхэд маань идэх хоолтой л байвал болно доо, илүү юмаар ч яахав дээ гэж бодох юм. Хүүхдүүд боловсролтой бол өөрсдийгөө аваад явчих байлгүй, надтай надгүй. Монгол хүний нэг сэтгэл байдаг даа. Бүтэн хүн шиг амьдраад хүн шиг үхэхсэн гэдэг чанар. Манай Бавуугийн шүлгэнд байдаг, “Дэрлээд нойрсох миний хатан өвөр Монголын их амар амгалан, Дэргэдээ дуудаж толгойгоо түшүүлэх миний хаан үр Монголын их амар амгалан” гэж. Үхэхийн цагт хоргодох оронтой, толгой түших хүүхэдтэй байна гэдэг амьдралын их баялаг юм. Бавуугийн энэ хоёр мөрийг би үнэхээр төгс гэж боддог шүү.

-Гоо сайхан сайхан эмэгтэй гэж хэн бэ?

-Сайхан эмэгтэй гэж үү? Карл Марксаас асуусан чинь эмэгтэй хүний юмны байрыг нь олж тавьж чаддаг чанар таалагддаг гэсэн юм гэнэ лээ /инээв/. Гоозүйн мэдрэмжийг онцолсон хэрэг юм уу даа.

-Тэгвэл таны гоо сайхны идеал?

-Уран зохиолынхоо хүрээнд хариулчих уу? Саяын Бавуугийн хоёр мөрийг онцолъё. Монгол хүний оршихуйн тухай, зөв өтлөхийн тухай том философи шүү. Эцсийн эцэст хүнд зөв өтлөх гэж их чухал юм бий шүү. Толгойгоо түшүүлэх хүүхэдтэй, бүтэн голомттой гэдэг асар гүн утга. Залуу нас бүхнийг цагаатгачихдаг. Харин өтлөөд ирэхийн цагт хүний мөн чанар тодордог юм биш үү. Ялангуяа буруу өтлөгсөд яруу найрагт яасан муухай гээч. Нэрийг нь хэлээд яахав, өтөлсөн хойноо ”Нарийн пансан бэлгэвч” гэж шүлэглэж байх жишээтэй.

-Хэн бэ? Нэрийг нь хэлчих ээ, та угаасаа л шударга байна гэж тохирсон..

-Зундуйн Дорж гуай тэгж бичсэн. Дал хүрчихсэн хүн бэлгэвчийг ингэж шүлэглээд, түүнийг нь биччихээр тэгтлээ дургүй байгаа ш дээ. Яруу найраг чинь яруу л байх ёстой биз дээ. Төвшин байх ёстой, гоозүй гэж амин сүнс нь болсон чухал зүйл бий. Хөгширсөн хойноо авгай хүүхдээсээ салж байгаа улс байна. Зөв өтлөх гэж их чухал зүйл байнаа.

Ярилцсан М.Уранчимэг

Гранд сэтгүүл:№53