Миний Монгол улс үнэхээр хүнд байдалд орчихлоо шүү. Гол нь гарц л хайх хэрэгтэй. Өчигдөр сонгуулийн сурталчилгаанд оролцоод ирлээ. Баяр даргын сонгуулийн сурталчилгаа гэнэ. Тэрбишийн календарь, 2 кг цагаан будаа, нэг аяга өгч байна. Манайхан баярлаад сүйд. Зарим нь бүр нулимс нь цийлэгнээд, яасан сайхан юм, нам засгийнхаа буянаар, Баяр даргын минь буян хишиг гэж байх жишээтэй. Ядуу хүмүүс худалдагдахдаа амар байдаг. Улс орон маань хамгийн хүнд үедээ нүүр тулаад ирчихлээ. Үүнийг л танай сэтгүүл барьж авах хэрэгтэй байна.
Гранд гэдэг чинь маш том агуулга шүү дээ. Великий буюу агуу их гэсэн үг мөн биз. Тэр агуулгадаа хүртэл л ажиллах ёстой шүү гэсээр Чинагийн Галсан гуай биднийг угтлаа. Эднийх хотын зүүн хойд захад буюу Сэлбийн зусланд суурьшаад 7 жилийн нүүр үзэж байгаа аж. Цэнгэг агаар, чимээ анир гүм буйд орчин хотын бидэнд ховор эрдэнэтэй зүйрлэм тансаг сайхан зүйл.
67 настай эрхэм зохиолчийг эх орноос нь илүү баруун европчууд, Германчууд танина. Хүндэлнэ. Шагналаа барьж гүйнэ. Харин Монголоос авсан Алтан гадас ч болтугай түүнд байхгүй. Гэхдээ тэр эх орондоо мянган мод тарьж үлдээнэ хэмээн өөртөө ам тангараг өгч. Түүний тухай товч танилцуулахад алс баруун хязгаар Баян-Өлгий аймгийн Цэнгэл суманд төрсөн, зохиолч, сэтгүүлч мэргэжилтэй. Немц хэлээр зохиол бүтээлээ туурвидаг, дэлхийд данстай Монгол иргэн.
-Сэтгүүлийн маань нэр “Гранд”. Агуу их хэмээх энэ ойлголт, хүний агуу чанарын талаар та ямар бодолтой явдаг вэ?
- Хүн гэдэг чинь агуу амьтан шүү дээ. Байгалиасаа агуу өгөгдөлтэй төрсөн. Би гэхэд л 60 гарчихсан үрчгэр өвгөн сууж байна. Гэтэл миний уураг тархийг гүйцэх компьютер энэ дэлхийд байхгүй. Бурхан багш нь бүтээсэн байна уу, эволюци гэж өнөөх хувьслын онол нь бүтээсэн байна уу, ямартаа ч хүн агуу бүтээл юм. Би хүний агуу чанарт итгэдэг. Чамд маш олон агуу чанарууд байгаа. Агуу олон шугамууд байгаа. Надад ч ялгаагүй. Ихэнхи хүмүүс түүнийгээ олдоггүй. Талхныхаа хэдэн мөнгөнд баригдаад өөрийгээ нээж чадахгүй өнгөрдөг. Эйнштейнүүд, агуу их Платонууд Монголд байж л байгаа. Гагцхүү талхныхаа хэдэн цаасыг олох гээд зах дээр гутал зараад зогсож байна.
Агуу ихийг өрөөсгөлөөр харж бас болохгүй. Хүн агуу ихээс гадна өчүүхэн амьтан. Агуу их, өчүүхэн хоёр байнга зэрэгцэж оршдог. Нэг юмны 2 тал. Хардаа цагаан, ихдээ өчүүхэн. Өчүүхэн чанарыг нь дараа өөрөө хэлбэл талхны хэдэн мөнгөө олох боломжоор нь хангаад агуу их чанараа нээх боломжийг нь олгоод өгчихвөл сайн засаглал гэдэг тэр юм.
Агуу их гэдэг энэ ойлголттой холбоотой өөр нэг бодол надад байдаг юм. Даруу зан гэдэг хүний сайн чанар юм гэж би боддог. Хэзээ сайн бэ гэвэл өдөр тутмын амьдралд даруу байх нь чухал. Харин уран бүтээл, шинжлэх ухаан, улс төрийн салбарт даруу чанар хэрэггүй. Манай их хурлын дарга, гишүүд, сайд нар даруухан байж байгаа нь гээд жүжиг тавихдаа ажилчидтайгаа нийлээд архи ууна, хоол иднэ. Цаашилбал хулгай хийнэ, ажилчдыгаа хахуульдана. Ухаандаа талхаа олж идэх гэж ядаж байгаа хүмүүстэй жижиг даргын бэртэгчин зангаар хутгалдчихаж байгаа юм.
Үнэхээр агуу их юм бол сайд болоод өөрчилсөн шиг өөрчлөхгүй юу. Би “Буян”-гийн Жаргалсайханыг тэгж өөрчлөх болов уу гэж хүлээж байсан юм. Зурагтаар их сайхан ярьж байсан ш дээ. 90-ээд онд Жаргалсайхан их ч нэр хүндтэй байсан юм. Их ч хөрөнгөтэй хүн байх гэж бид ярьдаг байсан юм. Баян хүнийг чинь Буянгийн Жаргалсайхантай жишиж ярьдаг байлаа шүү дээ. Тэгтэл дараа нь ҮХ-ны сайд боллоо. Юм гараагүй. Зүгээр л ярьж байж. Тэр ярьж байсан шигээ агуу их хүн байсан бол ингэх ёсгүй байсан. Ерөөс агуу их хүн дараа байж болохгүй. Эгэл хүний амьдралд жишээ нь би энгийнээс энгийн. Уран бүтээлчийн хувьд би даруу байхыг үзэж чадахгүй. Би Монголын хамгийн нэр алдартай зохиолч, хамгийн том сэтгэгч, хамгийн зоригтой эх оронч байхын тулд бүх юмаа жингийн туухай дээр тавьдаг.
-Гэтэл эх орон чинь таныг цэнэгт нь тултал үнэлж чаддаггүй биз дээ?
-Яахав дээ. Дэлхий үнэлчихээд байхад би Монголоос юугий нь гуйх юм. Би бол дэлхийд бүртгэлтэй хүн. Саяхан нэг сайн удган над дээр хүрч ирж гомдоллож уйллаа. Би түүнийг тайтгаруулахдаа “Ишш, дүү минь чи мөн өчүүхэн байнаа. Чи бол тэнгэрт бүртгэлтэй хүн, би бол дэлхийд данстай хүн. Ийм байж энэ муусайн жалга, хашааны банхаруудтай чи бид 2 арсалдаад яахав дээ” гэхэд уйлж байсан хүн маань инээгээд буцсан. Ингэж л бодох хэрэгтэй.
-Удган гэснээс та өөрөө бөөгийн дуудлагатай хүн байх аа?
-Тийм тал бий /бодлогоширов/. Бөө одоо бүх нийтийн талхаа олж иддэг нэг арга болчихлоо л доо. Зах зээлийн агуулгатай. Үүнээс гадна жинхэнэ этгээд бөө нар бас төрж байна. 2009 онд Монголын хэмжээнд 4900 шинэ бөө бүртгэгдэж. 2010 оны тоо надад алга байна. Миний таньдаг айлуудаас бөө төрөөгүй өрх гэж алга. Чихээ хаашаа л сунгана, тэндээс бөөгийн цан хэнгэрэг дуулдаж байна. Энэ хашааны эргэн тойронд л гэхэд хичнээс бөө байна гээч. Үүнийг 2 талтай ойлгох хэрэгтэй. Миний ойлголтоор бол бөө гэдэг их зоригтой хүмүүс. Хүний агуу чанарын тухай ярьсан даа.
Юмнаас айдаггүй, зоригтой, гал шиг дүрэлзсэн, чанартай, чадалтай, өөртөө итгэсэн хүмүүс. Ньютон бөө байсан. Агуу фифзикч Галилей, суут Эйнштэйн, миний шүтдэг Гёте, Бетховен бүгд бөө байсан. Би Гёте алдартай зохиолчийнх нь хувьд бус, Бетховеныг суут хөгжийн зохиолчийнх нь тухайд бус харин бөө зайран байсных нь хувьд шүтдэг юм. Жана Д`Арк гэж франц охин байна. Жинхэнэ галзуу удган. 17-хон насандаа эзлэгдсэн Францчуудыг чөлөөлнө гээд Англи улс руу жад, зэвсэг бариад дайраад ороход хойноос нь дагасан францчууд яахын зуургүй ялаад байсан. Энэ бол эр зоригийн ялалт юм. Энэ бол бөө юм. Бөө гэхээр этгээд хувцас өмссөн, цан хэнгэрэг дэлдсэн хүмүүс биш. Тэнгэртэй холбоотойгоо ойлгосон хүмүүс.
Миний оюун ухаан тэнгэрт, бие газарт оршдог гэдгийг ойлгосон, итгэсэн байх нь чухал. Энэ итгэлийг, чадварыг хүлээж авах оюуны өндөр чадвартай байх ёстой. 0.1 IQ-тай бол бөө гэж ярихын ч хэрэг байхгүй. Энэ бол бөөгийн талаарх нэгдүгээр ойлголт. Энэ өнцгөөс нь харвал би яах аргагүй зайран хүн. Нөгөө талаас би багаасаа бөө, зайрангуудын дунд өссөн юм. 2-рт, одоогийн бөө нарыг зөвтгөх шалтгаан байна. Зөвхөн Монголд ийм олон бөө төрөөд байгаа юм биш. Бүх дэлхий даяар ийм юм болж байна. Энерги, эрчим хүчнийх нь чиглэл гэнэт зүгээ өөрчлөөд, энерги нь 2 дахин нэмэгдээд ирэхээр зөвхөн Монголчууд төдийгүй талхаа олж идэх гэж зүдэрдэггүй баян үндэстнүүд хүртэл ийм байдал ажиглагдаж байгаа. Хүний мэдрэмж тэр их энергийн урсгалыг хүлээж авч байна. Энергийн огцом эргэлтийн үе яг одоо биднийг дайрч байна л даа. Гэхдээ жинхэнэ тэнгэрийн хүч авсан бөө нар ч бас байна. Би тийм хэд хэдэн тохиолдолтой нүүр учирлаа.
Энэ 7 буудалд Хүдэрчулуун гэж удган байна. Насаар чамаас ихгүй, биеэр харин чамаас 2 дахин бүдүүн, царай муутай, хахирган сонин дуутай бүсгүй. Тува бүсгүй л дээ. Аав, ээжийг нь би таних юм. Эмэг эх нь алдартай удган байсан. Очиж уулзсан чинь тува хэл мэдэхгүй юм. Хотод өссөн хүүхэд. Дараа нь бөөллөө. Тэгтэл нөгөө сөөнгө, хахирган хоолой нь цэв цээл болоод, тувагаар бүр сонгодог үг хэлээр нь ярьж байнаа. Яах аргагүй удган байна даа гэж би бодсон.
-Шулуухан асуучихад та өөрөө хэр их бөөлдөг вэ?
-Бөөлнө гэдэг чинь их сонин үг л дээ. Бөө гэхээр бас нэг л юм шиг ойлгодог. Бөө болгон өөр шүү дээ. Зуун бөө гэхэд зуун өөр. Манайд ирдэг Хөвсгөлийн зайран залуу байна. Манай хүүгийн найз. Тэр яаж бөөлдөг гэхээр аман дотроо үглэж байгаад хэлчихдэг. Жигтэйхэн таарна. Би яадаг гэхээр давын өмнө ховлогоо татна. Юун түрүүн нүд рүү харна. Хэдэн үг солино. Биенд нь хүрч үзнэ. Тэгээд л нэг мэдрэмж төрж, санаанд үг орж ирнэ. Цааш нь нэлээн нухацтай үзье гэвэл бодож байгаад унтдаг. Зүүдэлдэг. Зүүдэлж байхдаа заримдаа чиглэл өгч, засаад байх шиг байдаг юм. Тийм хүн байсан байна, дэлхий дээр.
Эдвард Кейси гэдэг Америкийн гайхамшигтай амьтан. “Унтаж байгаа хувилгаан” гэдэг номыг нь би уншсан юм. 1945 онд нас барсан. 15 мянган удаа унтаж онош тавьсан. Одоо АНУ-д Эдвэрд Кейсийн институт гэж бий. Кейси ямар ч боловсролгүй, 6-р ангиасаа гарчихсан. Муж улсаасаа гарч үзээгүй, хэлний жахан бэрхшээлтэй, ичимхий бүрэг ч гэмээр ааш муутай дүнсгэр нөхөр байж л дээ. Гэнэт өөрийн гайхамшигтай чанараа мэдэрсэн. Үүнийг нь Америкийн нэг зальтай эмч олон жил ашигласан байдаг. Хар хөшигний цаана суулгачихаад, өвчтнөө ирмэгц арын өрөөндөө орж үүнийг хурдан хараадах гэдэг. Өнөөх нь хэдхэн үгээр хэлээд өгчихдөг. Тэгээд гарч ирээд өвчтөндөө оношийг нь хэлдэг. Ингэж олон жил ашигласан. Сүүлдээ Кейси бие даасан л даа. Шоронд ороод. Эмч нар нь матаад янз бүрээр үзсэн л дээ. Гэхдээ түүн дээр бүх дэлхийгээс хүн очдог байсан. Нөгөө боловсролгүй нөхөр чинь унтаа байдалдаа бүх хүмүүстэй эх хэлээр нь ярьдаг байсан гэж байгаа. Грекийн хэл судлалын том профессор ирээд түүнтэй ярьчихаад “Хээ, энэ чинь Хомерын сонгодог грек хэлээр ярьж байна шүү” гэж дуу алдаж байсан гэдэг. Энэ чинь хүн биш бурхан, бурхан хүн гэдэг нь юм байна гэж байсан гэдэг. Үхэх цагаа хүртэл Кейси хэлж байсан гэдэг.
Манайхны ойр мэддэг нь Ванга юм даа. Гайхамшиг шүү дээ. Социализмын үед манайд өнгөн дээрээ л хориглож байсан болохоос үнэндээ манай Төв хорооны том дарга сайд нар, ард, гавьяат жүжигчид нь бүгд оччихсон юм байна лээ шүү дээ. Ванга чинь Грек, Болгарын хил дээр байдаг жижигхээн тосгоны сохор тариачин эмэгтэй шүү дээ. 12-тойдоо сохорсон. Тэр хүний агуу их хүчээр тэр жижиг гацаа суга хөгжсөн. Interhotel хүртэл байгуулагдсан. Олон хүн ирээд байхаар аргаа бараад зочид буудал барьсан хэрэг л дээ. Ванга яадаг байсан гэхээр түүний биед хүн хүрч болохгүй. Юм асууж болохгүй. Вангаг асуутал тэвчээртэй хүлээнэ. Ванга зүгээр гараа сунгадаг. Ирж байгаа хүн нэг ширхэг ёотон авчирч өгөх үүрэгтэй. Тэр ёотонгоо өмнөх шөнө нь дэрэн дээрээ хийж хоносон байх ёстой. Ванга ёотонг гараараа имэрч хэдэн хором болсны дараа ярьж эхэлдэг. Ээ дээ, чи ээжийгээ сүнсгүй гомдоосон амьтан байна шүү дээ, ээж чинь энэ миний хажууд зогсож байна гэж ирээд ярьдаг. Ер нь Вангагийн ярьсан таамаг, мэрэг төлгийн 70 хувь нь таарсан. 10 хувь нь зөрсөн, 20 хувь нь хэзээ ч болж магадгүй. Жишээ нь дэлхийн 3-р дайн. Кейси ч, Ванга ч өөрийгөө бурханы элч, зарц байна гэж ярьдаг байсан. Тэгээд заримдаа би боддог юм л даа. Ховлог гэдэг чинь доромж үзсэн хүнд зүгээр хүн хуурч байгаа юм шиг санагдана л даа. Учрыг нь олсон хүнд бол их учиртай. Олон хүчин зүйл бий. Нэг хүч нь итгэл. Тэр ховлогийн минь 41 чулуу надтай хамт, миний дэрэн дор хэвтэж байсан учраас сайн, муу олон юм үзсэн байж таарна. Хал үзэж, хашир таньсан чулуунууд байгаа шүү дээ. Би гэхэд энэ насанд юуг эс үзэв. Хамгийн гол зүйл нь надаас юм асуухаар ирж буй хүн надад болоод тэр 41 чулуунд маш их итгэж ирж байгаа. Тэр итгэл, хүсэл гол нөлөө үзүүлж байгаа юм. Үүнийг квантын физик нотолсоныг би олж уншлаа. Хүний хүсэл мөрөөдөл юм хөдөлгөж чадах уу гэсэн чинь чулууг ч хөдөлгөнө гэж байна. Нөгөө олон гайхалтай нээлт хийсэн суут Эйнштейн нэг их тэнэг үг хэлсэн байдаг юм. Бурхан шоодоггүй юм аа гэж. Шоо хаядаггүй юм гэж. Бурхан бол ёстой шоодно. Бурхан наргина, тоглоно, тохуурхна. Хүний хийдэг бүх юмыг хийнэ. Би тэгж боддог юм.
-Бурхан гэж минийхээр байгалийн хүч юм уу даа. Таны бодлоор тэр хэн бэ?
-Байгалийн хүч гэж хэлж болно. Гэхдээ миний, чиний хүч л байхгүй юу. Миний дотор байгаа, магадгүй чамаас зуун сая гэрлийн жилийн алсад буй, надаас түүнээс ч хол байгаа ямар нэгэн хүч юм. Бурханы би заримдаа тээр холын хүч гэж мэдэрдэг. Заримдаа тээр дор, миний дотор, миний гүнд алсын алсад байдаг. Бурхан гэдэг чи, чиний хайртай аав, хайртай ээж чинь юм. Бидний тэнгэр болчихсон буурал эцэг дээдэс юм. Хүнийг нас барахад яагаад бурхан болно гэж Монголчууд ярьдаг юм. Тэр чинь л байхгүй юу.
-Нүгэл, буяны тухай асуудал байгаа. Буян үйлдвэл бурханы оронд, нүгэл үйлдвэл тамд төрнө гэдэг ч юм уу. Энэ тухайд?
-Цаг нь хувирчихжээ гэж олон хүн ярихыг би ойрын 20 жилд сонслоо. Өвгөд настангууд уг нь бурханы сургаалар бол Land cruiser унаж, жийп хөлөглөсөн луйварчин ингэж их галзуурч, ханхалзаж явах болоогүй байгаа юм. Их муу юм хийсэн хүн байгаа юм гэж ярьдаг. Ингээд сайныг хийсэн хүн муу амьдраад, мууг хийсэн хүн сайхан амьдардаг гаж, цөвүүн цаг нь ирээ юм шив дээ гэж. Тэр чинь дутуу сэтгэж байгаа юм. Бурхан гэдэг чинь байдаг. Лев Толстойн зохиолд байдаг даа, бурхан хардаг, гэхдээ дорхноо хэлдэггүй гэж. Бурханд 10 жил, 50 жил хүлээх юу ч биш. Тэр жийп хөлөглөөд, авгай солиод, албан тушаал сэлгээд сагаж яваа тэр галзуу амьтныг чинь бурхан хараад, даажигнаад, инээмсэглээд, толгой сэгсрээд хараад сууж байна ш дээ. Чи өндрөөс унах ямар болохыг төсөөлж байна уу, дээшээ яв, яв гээд сууж байдаг. Ийм л юм болов уу гэж би боддог доо.
-Хоёулаа зөндөө бурхан, бөө, шашны талаар ярилаа. Арай өөр сэдвээр ярилцъя. Таньтай уулзахаар ирж явахдаа хүн гэгч амьтан холдох тусмаа ойртдог амьдралын төөргийн талаар бодож явлаа. Тэртээ баруун хязгаарт бөглүү гэхэд хилсдэмгүй газар онгон байгаль, сүрлэг уулсын дунд төрж өссөн та чухам тэр л ахуйгаа үгүйлж санаашран энэ Бэлхийн зуслан өөд тэмүүлсэн байх, тийм үү?
-Энд ирсний тухайд практик учир шалтгаантай. 7 жилийн өмнө нэг шөнө ер унтаж чадсангүй. Эргэн тойрон машин дуугараад, барилга бариад. Манайх чинь яг Герман элчингийн өөдөөс харсан байранд байсан юм. Би өөрөө тэр байшинг бариулж байсан юм. Орон сууцны хоршоолол гэгчийг анх санаачилж дэлгэрүүлж байлаа. Ер нь Монгол миний анх дэлгэрүүлсэн юм нэлээд бий. Нийтэд гардаггүйдээ л учир нь байгаа юм. Зарим хүмүүс өчүүхэн юм хийхэд л бүх сонин, сэтгүүлээр бичиж, өлгөж аваад одон болгоод, мөнгө үржүүлэх юм. Би санаачлахаас цаашгүй.
Нойр хульжсан тэр өглөө босоод хартал эргэн тойрон 6 байшин барьж байна. Нэг шуналтай авгай байдаг юм. Хань нөхрөө алдчихсан, мөнгөний машин аятай болчихсон. Түүний бүтээлүүд. Тэгээд тэнд амьдрах аргагүй юм байна, буйд гарч нэг байшин барьж сууя гэсэн бодол шууд төрсөн. Орой нь л хаана амьдрахаа шийдсэн. Энэ эргэн тойрны айлууд бүгд энэ газрыг өмчлдөг. Газар өмчлөлөөс өмнө ах дүүс нь дээр байдаг улсууд аль ашигтай газар хашаа хатгачихаад дараа нь тэнгэрт тулсан үнэ хэлдэг жишгийн нэг. Энэ хавийнхан чинь бүгд Миеэгомбын Энхболдын хамгийн доод талын ажилтнууд нь. Монголд асар том газрын мафи байна ш дээ. Орой нь Улаанбаатар хотын мээр байсан Энхболд дээр л очоод тулдаг юм. Олон зуун, мянган хүмүүсийн өргөдөл, гомдол, тэмцэл явж явж эцэстээ Миеэгомбын Энхболдын нэр гарч ирэхээр унтардаг. Манайд “том” хүн хэрэгт ордоггүй бичигдээгүй хуультай улсыг хэлэх үү.
Энэ жижигхэн газрыг чинь 7 мянган доллараар худалдаж авсан юм. 7 мянган доллар. Байгалийн сул газрыг хэн нэг нь хашаа татсаныхаа төлөө ийм өндөр үнэ хүргэдэг. Ингээд нэгэнт үнэтэй авсных үнэ хүндтэй газар болгоё гэж шийдсэн. Сая мод тарьж, Монголдоо өгнө гэж би ам гарсан байгаа. Хоёр зуу гаруй мянгыг тарьчихсан байгаа.
-Таны амнаас хааяахан гомдол, тунирхлын үг унаж харагддаг. Миний оронд төв халхын боржгон эр байсан бол аль хэдийнэ хөшөөгөө босгох байсан гэдэг ч юм уу. Дэлхий үнэлсэн иргэнээ эх орон нь үнэлж чадаагүйд гомддог тань ч аргагүй байх?
-Дэлхий намайг үнэлчихсэн байхад би эдэнд гомдоод яах юм. Би олон улсаас 10 шагнал авсан хүн. Гомдоод ч байх юм алга. Би шагналын төлөө бус бүтээлийн төлөө амьдарч ирсэн. Энэ сая мод миний бүтээл, миний хөшөө болох юм. Энэ харагдаж байгаа ой мод эндээс харахад л тэгж харагдаж байгаа болохоос дотор нь яваад очвол бүгдээрээ тайрагдчихсан байгаа. Эндэхийн бүх хүмүүс цахилгаан хөрөөтэй. Оройхон тийш хяхтнаад эхэлнэ. Тэгээд хагалж шуудайлаад та нарын ирж байгаа замын 2 талаар зарж байгаа.
-Засаг захиргаа, хууль цааз байхгүй юу?
-Байхгүй ээ, байхгүй. Та нарын зам дахь тэр улаан дарцагтай байшин энэ ойн манаачийнх. Тэр чинь ойн манаач бус эднийг хамгаалагч нь байхгүй юу. Эдний хань хамсаатан. Модоо зарж олсон мөнгөнөөс нь хувь авдаг. Цаанаас хэнийг ч оруулахгүй байх үндсэн ажилтай. Энэ талаар Байгаль орчны яам, Хууль зүйн яаманд очиход чамд ямар хамаатай юм гэнэ. Зарим нь Галсан гуай зөв ям ярьж байна, гэхдээ ёс журмаар нь ийм газар очоод, тийм өргөдөл гаргаад өргөдлөө өгөөрэй гэнэ. Өргөдөл өгөхөд одоо мөнгө авдаг болчихсон ш дээ. Монгол орон минь ийм л болсон байна. Би үүнийг л өөрчлөх гээд байна шүү дээ. Эх орон гэдэг чинь юу юм. Агуу их зүйл шүү дээ. Үүний төлөө ёстой шатах хэрэгтэй. Би бол гандан бууршгүй эх оронч л доо. Би өөрийгөө Дон Кихотын төрсөн дүү нь гэж боддог юм. Салхин тээрэмтэй тулалддаг ч тэр эр хүн. Зүгээр нэг бэртэгчин биш тулаанч, дайнч. Назыма Хикмет гэх Туркийн яруу найрагчийн дөрвөн мөрт байдаг юм. Хэрэв би шатахгүй юм бол, Хэрэв чи шатахгүй юм бол, Хэрэв бид шатахгүй юм бол, Хэн энэ харанхуйг чинь гийгүүлэх юм бэ? Энэ бол миний амьдралын луужин. Эх орончийн хувьд би даруу байж чадахгүй нь.
-Ингэхэд гэр бүлээ танилцуулаач, манай уншигчдад. Хүүхдүүд тань хаана аж төрж байна вэ? Таны өвлөх хүн төрсөн үү?
-Гэргий бид 2 нэг нутгийнх. Норжмаа гэдэг. Сагсай сумынх л даа. Тогооч мэргэжилтэй. Насаараа УТТ-нд ахлах тогооч хийсэн хүн. Бид 4 хүүхэдтэй, 3 хүү, нэг охинтой. Хүүхдийн 9 ач торниж байна. Амьдрал ахуй тааруу даа. Монголд чинь ажлын байр алга. Ажил хийх гэж тэдний чинь гар жинхэнэ загатнаж байна.
-Германд боловсрол эзэмшээ байлгүй?
-Гурав нь Германд, нэг нь энд боловсрол эзэмшсэн. Нэг нь дуустал сурч чадаагүй, эргээд ирсэн. Охин холбооны инженерээр 8 жил сураад ирлээ. Тэгээд хүүхэд төрүүлээд буцаад ажилдаа орох гэтэл орон тоо байхгүй. Нэг хүү Германд 10 жил болоод ирлээ. Элдэв ажил хийж байна даа. Герман хэлний радио ажиллуулж байна, одоо сонин хийх гэж байна. Монгол-Германы “Гүүр” байгууллагад ажиллаж байна. Монгол, Германы гадаад харилцааг цаашид өргөжүүлэх, гадаадад байгаа монголчуудыг эх оронд нь буцааж ирэх гэж зүтгэж байна. Гайгүй ажилд ороход хасаг, тува, халх байх нь чухал биш, гол нь дээр, их хуралд хамаатан садны хүн байх ёстой. Эсвэл пүүс, компанитай ах юм уу дүү байх хэрэгтэй. Одоо Монголд ажил хиймэр болж байгаа хэдэн хүн чинь дандаа дарга нар юм уу, пүүс компанийн эздийн садан байна. Ард түмэндээ ажил өгч чадахгүй байна гэдэг гол үүргээ биелүүлж чадахгүй байгаа туйлын муу засаглал шүү дээ.
-Германд одоо танайх суурьшилтай юу?
-Би Германд сургууль л дүүргэсэн хүн. Дээр үед. Хойтон миний Германд очсоны 50 жилийн ой болно. Өнөөдөр би нэг өгүүллэг бичлээ. Хагас зуун жил харваад өнгөрсөн байна. Гэхдээ би бүтээлтэй өнгөрч. Нэг хүний хийж гүйцэхийн аргагүй юмыг бүтээсэн байна. Германд миний 30 дахь ном гарлаа.
-Герман,баруун евротп таны эзлэх орон зай Монголоос хамаагүй том гэдгийг мэднэ л дээ. Герман хэлээр зохиолоо бичиж дэлхийн утга зохиолын санд хувь нэмрээ оруулсан гадаадын зохиолчдод олгодог Аделберт фон Шамиссогийн шагнал хүртсэн дэлхийн 10, Ази тивийн анхны зохиолч гэж байгаа. Агуу Гётегийн эх оронд жирийн нэг малчны хүү хүлээн зөвшөөрөгдөхөд хамгийн том түлхэц болсон түлхүүр юунд байсан бол?
-Нөгөө л нэг зориг. Улаан галзуу зоригтой дайрсан даа. Би Германд очсоны анхны өдрөө маш их шантарсан. Маш их айсан, маш их ичсэн. Юу гэвэл бидний 10 хүүхэд Германд суралцахаар очиж байгаа юм л даа. 9 нь Улаанбаатар хотын орос сургуулийн нэг ангийн хүүхдүүд. Бид Элчин сайдын яаманд буугаад Берлиний буудалд очдог юм байна. Нөгөө хүүхдүүд герман хэлийг 6 жил үзчихэж. Би герман хэл байтугай цагаан толгой байхгүй. Одоо яана даа гэж бодож суутал хамт очсон нэг охин хэлж байна, “Бид ч яахав энэ хэлийг бараг мэднэ. Зүгээр зүгшрүүлэх л хэрэгтэй байна. Бас орос хэлтэй. Дээрээс нь бид нар соёлтой. Харин энэ нэг хүүхэд латин цагаан толгой ч байхгүй, нүүрээ угааж чадахгүй хүүхэд байна. Манай дарга нар ийм бодлогогүй юм хийж байгаа ш дээ, Герман шиг ийм нарийн соёлтой орон руу ийм хүн явуулж байдаг. Энийг эх орны нэрийг хөөдөхөөс өмнө буцаавал таарна” гэж байгаа юм. Би бүр ичээд, нүүр хагарахаа шахсан.
-Хэдэн он бэ?
-62 он. 62 оны 8-р сарын 29-ний өдөр болж байгаа үйл явдал юм. Энэ явдал надад их хэрэг болсон. Тэр үг миний зүрхээр оноод, Монгол хүний цусанд байдаг малчин маягийн удаан, хэнэнггүй занг мулт цохиод хаячихсан. Тэр шөнөө айсан амьтан унтаж чадсангүй. Шөнө 4 цагийн үед босоод, Монгол-Герман хэлний, Цэвэг гэж хүний жижигхэн толь байдаг байсан юм, тэрийгээ гаргаж ирээд цагаан толгойн үсгээ сурч эхэлж байгаа юм. Тэр шөнө, маргааш шөнө, дараа дараагийн шөнө.. Тэрнээс хойш 18 мянган өдөр шөнө өнгөрч. Энэ бүгдэд би шөнийн 4 цагт босож ажиллаж ирсэн. Би ердөө 4 цаг л унтдаг.
-Өнөөдөрийн агуу зохиолч, дэлхийд данстай иргэнийг тэр охины хэлсэн хэдэн гашуун үг л бий болгочихжээ дээ?
-Гашуун гэх нь хаашаа юм, намайг ерөөсөө доргиож л өгсөн байхгүй юу. Хүн болгоныг доргиох хэрэгтэй байгаа юм. Чамайг онож байгаад нэг доргичихвол чамаас ямар их эрч хүч гарах бол. Хүнд маш их хүч байдаг юм. Тэр охин бол намайг доромжлоогүй харин хурцалж өгсөн байхгүй юу. Тэр хооронд би асар их юм хийж л дээ.
-Нөгөө айхтар герман хэл, нарийн соёлоороо гайхуулсан нэг ангийнхан чинь яасан бэ? Та тэднийг хол хаячаа биз дээ?
-Зайлуул, тэд нар чинь бүр баларчихсан байгаа юм чинь. Хоёрын хооронд, сурсан ч биш, сураагүй ч биш. Миний хувьд авралын од тийшээ аваачсан байхгүй юу. Би бол мөр гараагүй цагаан цас байсан. Бичиг хүрээгүй цагаан цаас байж. Надад ямар ч илүү информаци байсангүй. Би хөдөөнөөс шууд очсон учраас толгойгоо элдэв хэрэггүй юмаар дүүргээгүй. Яг байгалийн онгоноороо байсан учраас герман хэлийг үгээр биш өгүүлбэрээр нь сурсан. Харсан юмаа анддаггүй байж байгаад ердөө 3 сарын дараа буюу 12-р сарын 20-нд анхны шагналаа авсан юм даа. Тус хэлний институтын хамгийн шилдэг оюутан болж 2 долоо хоногийн амралтаар шангуулж байлаа. Энэ сургуулиа шагналтай төгсөж, дараа нь 5 жил их сургуульд сурчихаад эцэст нь тэнд суралцсан бүх оюутнуудын нэрийн өмнөөс Лейпциг хотын хамгийн хүндтэй байшингийн баярын их танхимд анхны үгээ хэллээ. Галзуу зоригтой үг хэлсэн нь “Би германд хэлэнд 3 үг бэлэглэнэ. Үүгээрээ би та бүхний ачийг хариулна” гэж ам гарсан. Тэр үг хоосон байгаагүй. Үүнээс 33 жилийн дараа би Германаас авсан олон шагналуудын дотор Доддерерийн шагнал гэж авсан. Энэ нь герман хэлийг хөгжүүлэхэд хувь нэмрээ оруулсан хүмүүст өгдөг учиртай шагнал. Хүн уншдаггүй 30 ном бичиж болно. Миний 30 номыг дахин дахин уншсаар байгаа.
-Аль хэдийнэ иргэшсэн хөгшин Европын нэг улс Герман орон танд юу өгсөн бэ?
-2002 онд надад Холбооны гавьяаны загалмай одон гардуулсан юм. Тэгэхэд Германы Бундестагийн дэд ерөнхийлөгч Антье Фолльмер “ХБНГУ Монголын энэ зохиолчийг өөрийнхөө дээд одонгоор шагнасанаараа хэрэг дээрээ өөрийгөө шагнаж байгаа юм. Авьяасыг таньдаг, соёлыг биширдэг соёлт үндэстэн гэдгээ дэлхий дахины өмнө харуулж чадлаа” гэж хэлж байсан. Герман орон надад маш их зүйлийг өгсөн. Европчуудаас би маш их зүйл авсаар байна. Би мөнгөө Германаас олж ирдэг. Монголдоо зардаг. Монголд ч хэрэгтэй, надад ч хэрэгтэй. Би бас өгсөн. Юу өгсөн гэхээр намайг очихоос өмнө бөө мөргөлийн талаар ер ойлголтгүй байлаа. Этнологи судлал дээр бөөг тайлбарлачихсан нэг жонхуу шиг юм байсан юм. Нүүдэлчдийн тухай ойлголт байхгүй. Чингис хаан гэхээр бүдэг бадаг мэднэ. Одоо герман жуулчдын гол хошуурдаг орон нь Монгол болсон. Тэдний дунд судалгаа хийхэд 70 хувь нь Чинагийн Галсангийн номыг уншсан учраас ирлээ гэж хэлдэг.
-67 насны энэ өндөрлөгөөс эргээд харахад алдаа оноо, амьдралын эрээн бараан бүхэн арай тод ялгаралтай харагдана биз. Омог бардам, цаг завгүй өнгөрүүлсэн амьдралын тань өдрүүдэд алдаа байх юм уу?
-Алдаа байлгүй яахав. Гэхдээ би алдаагаа маш их өмөөрдөг. Алдахгүйгээр би онохгүй. Хорвоо гэдэг чинь алагтай цоогтой, нартай хуртай. Хүний амьдралд байдаг сайн, муу бүхнийг би үзэж туулж ирсэн. Миний амьдрал алдаан дундуур, ялагдал дундуур явж ирсэн. Сумогийн бөхөөр ярьвал би дэвжээн мөн ч их ялагдал хүлээсэн дээ. Очсон газар болгондоо ялагдаж байлаа. Онцлог нь ялагдчихаад хэзээ ч доошоо унаагүй. Эргээд босохдоо нэг шат ахидаг. Ялагдлын гол утга учир энэ юм. Ялж явсан хүн аюултай. Дандаа ялж явсан хүн нэг унахдаа босож ирж чаддаггүй. Би ийм жишээ олныг мэдэх юм.
-Ертөнцийн амьдралыг энэ хүртэл нь элээж, туулсан таньтай олон зүйлийн талаар ярилцмар байна л даа. Хайр гэж юу юм бол? Хайрын хажуугаар хоёрдогч хүн, нууц амрагийн явдал хаанаас гарч ирдэг байнаа?
-Хайр бол хүн чанар юм. Манайхан хайрыг секстэй хольж хутгах нь элбэг. Хайр чинь агуу зүйл шүү дээ. Хөдөөд нэг их хайр сэтгэлээр гэр бүл болох нь ховор шүү дээ. Одоо ч байсаар байгаа. Гэхдээ гайхамшигтай нь юу гэвэл танихгүй, хар элгийн 2 хүнийг эцэг эх нь суулгадаг. Нөгөө хоёр яваандаа танилцдаг. Бие биенээ мэддэг болно, үнэлдэг болдог. Эцсийн эцэст хайртай болдог. Энэ чинь нөгөө Америк Европт зурагтаа сурталчлаад байгаа хайрын яг эсрэг явдал. Хүн чанарыг нь таньж мэдээд хайрлаж байна. Би бүх зүйлийг хайрладаг.
Сексийн утгаасаа бол эхнэр, нөхөр 2 байна. Нэг өдөр өөр хүнд сэтгэлтэй болно. Энэ байдаг л асуудал шүү дээ. Дэлхийн 2-р дайны үед Америкийн ерөнхийлөгч байсан Теодор Рузвельт гэж байна. Тэргэнцэрт суудаг байсан нөхөр ш дээ. Тэр л нууц амрагтай байж. 7 хоногийн нэг өдөр нууц амрагтайгаа учрахад Америкийн нууц албад маш их тэвддэг байсан гэдэг. Хэн ч мэдэх ёсгүй, ямар ч протоколд тусгах ёсгүя явдал. Миттеран гэж Францын ерөнхийлөгч байв. Нас барсных нь дараа 19-тэй охин гараад ирсэн ш дээ. Энэ байдаг л явдал. Үүнийг гайхаад, хачирхаад байх явдалгүй. Хүний ёсноос гажууд зүйл биш шүү дээ. Гэхдээ хүний гоё чанар бол үнэнч байх явдал юм. Үнэнч байна гэдэг би чамд хайртай, хайртай шүү гэж үглэж дуулахын нэр биш. Үнэн хайр бол өтлөхийн цагт, өвдөхийн цагт, үхэхийн цагт, ядарч зовохын цагт хайраасаа хасахгүй байх явдал юм. Ингэхээр хайр гэдэг хүн чанар байгаа биз. Манайд маш их дутагдаж байгаа чанар шүү дээ, хүн чанар. Хүн чанартай бол би тоо мэддэггүй хүнийг ч нягтлангаар авдаг. Яагаад гэвэл хүнд сэтгэл байвал чадахгүй юм гэж байдаггүй. Юуг ч чадна. Би ямар нэг юм хийе гэвэл өөрийгөө ёстой ирлэж хурцалж, чинээндээ тултал хөвчийг нь татаж байгаад нумаа тавих адил дайрч ордог. Тэгээд би бүгдийг чадна. Ерөнхий сайд хий гэвэл би хийнэ. Огт мэдэхгүй элчин сайдаар суу гэвэл хийнэ. Хүний ноён нуруу гулзайхгүй байхад, үнэн сэтгэл байхад, хүн чанар байхад юуг ч хийдэг юм.
Бид ийн хөөрөлдөв. Болдогсон бол би энэ их хурлын гишүүдийг суулгаж аваад 2 цаг нэг сайн загнахсан. Та нар юу дутав, хэнээс дор амьдарч байна гэж ингэж улс эх орноо зараад, худалдаад сууна, энэ ард түмнээ, энэ эх орноо хар гэж хэлмээр байна. Би ерөнхий сайд хийвэл ингэж жонхуурахгүй ээ, шууд зоригтой өөрчилнө, үндсээр нь шинэчилнэ хэмээн тэр ярих.
Гандан бууршгүй эх оронч, шазруун, онгироо, омог зан түүний “би”-г тодорхойлдог аж. Амьдралын түм буман нугачаан дунд ялагдал, ялалт дундаас өөрийгөө олсон түүний намтар түүхээс хүн гэгч ямар агуу чанартай, дуусашгүй хүч чадалтай, шавхашгүй энергитэй болохыг харж болно. Гагцхүү тэр чанараа олж нээх явдал бидэнд чухал гэдгийг буцах замдаа бодлогоширч явлаа.
2011-01-27. Ярилцсан М.Уранчимэг
Сэтгэгдэл (88)